28 Temmuz 1914’te başladığında “Noel’de biter” denen Birinci Dünya Savaşı’nın üçüncü yılı 1917’de durum, Avrupa’da kelam sahibi olan birtakım devletler için hiç de iç açıcı değildi.
Rusya’daki ihtilalin rüzgârı Kıta Avrupası’nda sert eserken hezimetin kıyısındaki devletlerde çözülme ve siyasi çalkantılar başlamıştı. Almanya’da Prusya mirası, savaşın yıkıcı tesiriyle aşınmakla kalmıyor, değişim isteyenler sesini yükseltiyordu. Ufukta görünen mağlubiyet, daha fazla kişinin askere çağrılmasına neden oluyor ve cepheye sürülenlerin değerli bir kısmı, gerek besin gerek teçhizat yetersizliği yüzünden kaçıyordu. Bütün bunlara, “şalgam kışı” diye isimlendirilen ve 1916-1917’deki kıtlık haberlerinin cephelere ulaşması da eklenince çözülme hızlanmıştı. Sonunda 1917’de Doğu Cephesi’nde Almanya’nın silahları sustu, ordu dağılma noktasına geldi. Ülkede kurulan karaborsalar ve halkın yoklukla baş başa kalması ise tansiyonu en üst düzeye çıkardı. Orta sınıf, devlet takviyesiyle ömrünü sürdürmek zorunda kalan alt sınıfı küçümserken fakirler ise orta sınıfa ve zenginlere bileniyordu.
Almanya ordusunun hayatta kalan askerleri ülkeye döndüğünde, Ian Buruma’nın “sıfır saati” dediği süreç işlemeye başlamıştı; yenilginin utancıyla meskene gelen askerler, emsal bir utançtan mustarip halkla buluşuyordu. Hezimetin Almanya’da yarattığı sessizlik ve ara kültürünü ortadan kaldıransa, kısa müddette alevlenen toplumsal isyandı. 1917-1918, Almanya’da ihtilalin sık sık söylem edildiği periyottu; Gilbert Badia, ‘1918 Alman İhtilalinde Spartakistler’ kitabında (Çeviren: Halil Hacıalioğlu, Yordam Kitap, 2021), “Savaş mağlubiyeti olmasaydı ihtilalin mümkün olamayacağını söyleyebiliriz” deyip ülkenin o günlerdeki hâlini betimliyordu: “İmparatorun memurları, subayları ve polisleri, kısaca devletin tüm takımları neredeyse bir gecede büsbütün beklenmedik bir durumla yüzleşmek, gerçeği yani o güne kadar hayal bile etmedikleri toptan bir yenilgiyi kabullenmek zorunda kaldı. Birinci birkaç gün, hatta bazıları birkaç hafta afallamış, sersemlemiş, ne yapacağını bilmez hâldeydi, ellerinden hiçbir şey gelmedi; bu yeni durumda, kendilerine bir istikamet çizmek ve devrimci dalgaya karşı direnmek için sağlam bir destek noktası bulamadılar.”
Bu devirde devrimciler, Rusya’daki Ekim Devrimi’nin bir benzerinin ülkede ete kemiğe bürünmesinden korkanlar, “sırtından hançerlendiğini” lisana getirenler ve ‘Weimar Cumhuriyeti’nin Kısa Tarihi’nde (Çeviren: Sedef Özge, İrtibat Yayınları, 2019) Colin Storer’ın hatırlattığı üzere “hükümetin, çok solun şiddetine karşı tedbir alması gerektiğini” belirten toplumsal demokratlar karşı karşıyaydı. Üstelik tüm bu kesitler için var oluş, Helmut Lethen’in deyişiyle “bir savaş hâlini almıştı.”
1917-1923 ortasında Almanya’da halk, Storer’ın tabiriyle “üzerine salınan siyasi şiddetle” çaba etmek durumunda kalmıştı. Bu süreçte filizlenen ihtilal bir kilometre taşıydı. Sokağa çıkanlar besin fiyatlarının düşürülmesini, ülkenin savaştan çekilmesini, özgürlüklerin genişletilmesini ve siyasi ıslahat yapılmasını talep ediyordu.
Pierre Broué, ‘Almanya’da İhtilal: 1917-1923’ başlıklı kitabında grevlerle, işgallerle ve vakit zaman alevlenen çatışmalarla, siyasi çelişkilerle ve kavgalarla şekillenen bu süreci, dokümanlara ve anılara dayanarak detaylarıyla anlatıyor.
ENTERNASYONALİST BİR PARTİ İNŞASINA YANLIŞSIZ
Broué, benzerlerinden farklı bir yerde konumlanan Almanya’daki ihtilal sürecinin, fikrî uğraşa dayandığını belirtiyor: “1918’den 1923’e kadar, devrimcilerin Almanyası’nda gayret, her gün sokak savaşı, barikat saldırısı biçiminde gerçekleşmez, sadece makineli tüfekle, havan topuyla, alev makinesiyle yürümez. Birebir vakitte ve özellikle fabrikalarda, madenlerde, halk konutlarında, sendikalarda ve partilerde, mitinglerde ve komite toplantılarında, politik-ekonomik grevlerde, sokak şovlarında, fikir savaşlarında, kuramsal tartışmalarda da kendini gösterir. Bir sınıf hengamesi, öncelikle de emekçi sınıfının bağrında bir arbededir; amacı ise Almanya’da ve dünyada dönüşüme kararlı devrimci bir partinin inşasıdır.”
Broué, Almanya’da 1917-1918’de başlayan dönüşümün fikrî ve siyasi temellerini açıklarken Sanayi Devrimi’ne, yarım kalan burjuva ihtilaline, parlamenter ve demokratik olamayan ya da bu hususta eksiklikleri bulunan ve sanayi kodamanlarının kelamının geçtiği Prusya mirasına, tıpkı devrin kibirli ve otoriter askeri başkanlarına, toprak aristokrasisine, milliyetçiler ile sosyalistler ortasındaki tansiyona işaret ederek Birinci Dünya Savaşı öncesinde toplumsal demokratlar ile sosyalistler ortasındaki derin ayrışmanın, 1917-1918’e giden yolun taşlarını döşediğine dikkat çekiyor.
Broué’ye nazaran bu devirde, yönetenler ile yönetilenler ortasındaki uçurum kendini gösteriyor; bunu tabir edenlerin başında gelen Rosa Luxemburg, “kitle grevi”ni savunarak ihtilale kıymetli bir katkı sağlarken milliyetçiliğin her türlüsüne karşı çıkarak yeni bir kapı açıyor.
Savaşın sürdüğü 1916-1917’de başlayan grevler ve birebir günlerdeki besin krizi, ihtilal sürecini hızlandırarak enternasyonalist bir parti muhtaçlığının daha gür bir sesle dillendirilmesini sağlarken Kiel limanındaki Alman Savaş Donanması askerlerinin isyanı, ihtilalin işaret fişeğine dönüşüyor. Kiel’deki başkaldırının, Reich’a yayılan bir ihtilale dönüşme nedeninin başında, güvenlik güçlerinin göstericilere sert müdahalesi sırasında ölenlerin bulunması, ülkeyi ve insanları tüketen savaş geliyor. Bu periyotta isyan edenler sadece askerler ve savaş karşıları değil; neredeyse tüm personel ve işçiler başkaldırının bir ucundan tutuyor, akabinde merkezinde konumlanıyor.
1918’de ise beklenen ihtilal gerçekleşiyor; Broué, o günlerdeki havayı şöyle anlatmış: “Kasım’ın birinci günlerinde Reich’ta patlayan ihtilal, Rosa Luxemburg’un beklentisini ve görüşlerini onaylar üzere görünür. Emekçi kitleleri, yöneticilerine karşın ve ekseriyetle onlara karşı, yüzünü devrimci harekete çevirir; bunu yaparken de her türlü birleştirici slogan ve sonucunda her türlü yönelimden mahrum, olayların gerisinde kalmış devrimci örgütlerden neredeyse bağımsız hareket eder. Bu birebir vakitte, Spartakistlerin bilinmeyen propaganda yoluyla aylardır yapılan davetlere uygun olarak ihtilalin devlet iktidarının yeni bir örgütlenme biçimine, Sovyet tipte emekçi ve asker kurullarının ‘işçi’ devletine yöneldiğini gösterir: ‘Konseyler’ talimatı, binlerce insan tarafından kullanılan maddi bir güce dönüşür.”
Kasım 1918’de, çoğunlukçu toplumsal demokratlar ve bürokratların kaygılarının gerçeğe dönüşmesi, ihtilale karşı direnişi güçlendiriyor. Badia’nın belirttiği üzere her şey kısa müddette değişiyor: “Almanya imparatorlukla uyudu, cumhuriyetle uyandı. 7 Kasım’da, imparatorun otoritesi altında, bir prens, Maximilian von Baden, Reich Şansölyesi’ydi. 10’unda ise artık ne imparator ne prens ne de şansölye vardı; onların yerini, Halk Komiserleri ve Personel Kurulları Yürütme Komitesi almıştı” (1918 Alman İhtilalinde Spartakistler, s. 61).
KAYGILAR VE GAYELER
Broué, Kasım 1918’den itibaren Almanya’da hükümet, çoğunlukçu toplumsal demokratlar ve personel kurulları ortasında yetki kavgalarının, iktidar çekişmeleri ve güç tansiyonunun baş gösterdiğine dair bir not düşüyor. Dahası, sosyalistlerin kendi ortasındaki birtakım görüş ayrılıkları da ihtilalin birinci günlerinde su yüzüne çıkıyor. Bu karmaşa ve tansiyon, Almanya Komünist Partisi’nin kuruluşunu hızlandırıyor; kitlelerin örgütlenmesi, aksiyonlar ve iktidar uğraşı böylelikle resmi bir kimliğe kavuşuyor.
Broué, Almanya Komünist Partisi’nin tarihî ehemmiyetini şöyle açıklamış: “Almanya Komünist Partisi, dünya ihtilali için özel bir ehemmiyete sahiptir. Enternasyonal’in bütün partilerinin ondan, tecrübesinden ve yanlışlarından ders alması, Rus örneğini göz önünde bulundurarak değil, bugünkü somut misyonlarına bakarak onu eleştirmesi gerekir. Bu somut misyonlar ise geri kalmış bir ülkede kararlı bir halde kurulmuş bir partinin yardımıyla ihtilale başlamak değil, kaçınılmaz devrimci partiyi kurarak onu son derece gelişmiş bir ülkeye yaymaktır.”
Buradan, ihtilalin ve gayretin tamamlandığı sonucu çıkarılmamalı zira Rosa Luxemburg cinayeti, darbe teşebbüsleri, soruşturmalar, baskılar, karşı-devrimci militarist hareketler, tasfiyeler, Weimar Cumhuriyeti’nin ilanı, koalisyonlar, parti içi muhalefet, grevler ve öbür kitle hareketleri, partinin kuruluşu sırasındaki aşikâr başlı gelişmeler. İhtilalin geleceği, silahlı uğraşa girişip girişmeme ve enternasyonalizme yönelik tartışmalar ile partideki ayrışmalar, kitleleri kazanma siyasetinin devreye sokulması, faşist burjuvazinin buyruğundaki 600 bin kişi de periyodun öteki belirleyicileri.
İhtilal sürecini şahıslar, fikirler, tartışmalar ve hareketler açısından inceleyen Broué’ye nazaran Almanya Komünist Partisi’nin tarihi, “kayıp yanılsamalarının tarihi olmaya son verirken bugüne kadar devam eden bir çabanın tarihöncesi hâline geliyor.”
Broué’ye nazaran sürecin en değerli özelliği, şiddete başvuranların azınlıkta kalmasıydı ve bu durum, 1933’e kadar birkaç istisna dışında bu türlü devam etmişti. Storer, kelam konusu vakit dilimini özetlerken Broué’nin yorumlarını destekleyen bir çözümleme yapıyor: “Savaş sonrası Almanyası’nda siyasi şiddet daha çok tepkiseldi. Ocak 1919’daki Spartakist Ayaklanma’dan sonra hükümet ve sağcı milisler, solun silahlı bir ayaklanma gerçekleştirmesinden korkarak tertibi sağlamak ve siyasi iradelerini ülkeye dayatmak için güç kullanmaya kalkıştı; bu durum, baskıyla karşılaşınca karşılık veren solu daha da radikalleştirdi. Buna karşın, Almanların büyük çoğunluğunun siyasi tercihini göstermek için barışçıl şovları yahut grevleri şiddetli çatışmaya tercih ettiğinin unutulmaması gerekir. Evet, bu çeşitten şovlar bilhassa 1920’lerin başındaki sıcak ve bazen histerik siyasi ortamda şiddete dönüşebiliyordu lakin ateş edenlerin hep azınlık olduğu gerçeği apaçık ortadadır (…) Elbette ‘kriz yılları’ kelam konusuydu; bu yıllar, sırf şiddet ve çalkantıyla dolu olmakla kalmıyor, tıpkı vakitte daha olumlu bir manada, bu belirsizlik ve düzensizlik, geleceğin ucunun açık olduğu ve düzgün ya da makus her şeyin gerçekleşebileceği manasına geliyordu. Bundan monarşinin tahkimi, askerî diktatörlük ya da bir Bolşevik Personel Devleti değil, yüksek seviyede halk dayanağına sahip ölçülü bir parlamenter demokrasi çıktı” (Weimar Cumhuriyeti’nin Kısa Tarihi, s. 74-75).