Kazım Gündoğan
Türkiye düşün dünyasında üzerinde en az konuşulan ve tartışılan bahislerden biri Türkiye Musevileri ve Holokost sürecinde Türkiye’nin hali hususudur. Bunun nedenleri konusunda net şeyler söyleyebilmem sıkıntı. Çünkü benim de içinden geldiğim sosyalist düşün dünyasında bu bahis gereğince bilinen yahut araştırılan bir husus olmadı. Bu türlü olunca sağlıklı niyet üretimi gerçekleşmedi, üretilen fikirler hudutlu kaldı ya da resmi tarih tezinin gölgesinden kurtarılamadı.
Pek çok alanda olduğu üzere bu mevzuda da Türkiye resmi tarih yazımı/söylemi uzak ve hastalıklı haliyle aktifliğini sürdürmektedir. Bu mevzuya dikkatleri çekmek, hakikatin bilinmesini sağlamak ve yeni bir tarih şuuru ve yazımına katkıda bulunmak maksadıyla bu alanda uzun yıllardır çalışmalar yapan, eserler üreten akademisyen, muharrir Corry Guttstadt ile bir söyleşi gerçekleştirdik.
Türkiyeli Musevilerin tarihine dair kısa bir bilgiyle başlayalım. Osmanlı İmparatorluğu’nda Musevilerin ekonomik, toplumsal ve siyasal durumu nasıldı? Yaklaşık ne kadar Yahudi yaşamaktaydı? Bir hilafet devleti olan Osmanlı’nın Hıristiyanlar ve Kızılbaşlar’da olduğu üzere Museviler üzerinde de bir baskısı var mıydı?
Sorunuza bir itirazla başlamak istiyorum. “Osmanlı İmparatorluğu ve bir hilafet devleti olan” sözüyle, güya tek tip, katı, sârih ve belirli bir gayeye yönelik altı yüz yıllık bir siyaset varmış iması ediliyor. Bu tarih dışı ve yanlış bir yaklaşım. Osmanlı Devleti kurulduktan iki yüz küsur yıl sonra hilafet ilan edildi. Ayrıyeten, İslamiyet’e verilen değer ve uygulamalardaki sertlik, dönemsel ve bölgesel olarak çok değişiyordu. Örneğin Alevilerin yöresel devlet temsilcileriyle âlâ ilgilerin olduğu devir de vardı. Yani bu soruya genel bir yanıt vermek mümkün değil.
Musevilere gelince, Türk resmi tarih yazımında ve Türkiye’de çoklukla anlatılan kıssa: “Biz mert Osmanlılar, Musevileri konuk olarak kabul ettik. Hasebiyle konuk olarak davransınlar, bize bir minnet borçları var, itiraz etmesinler”.
Buna rağmen birinci vurgulanması gereken konu, Anadolu’da yahut bugünkü Türkiye topraklarında, Türklerden ve Osmanlılardan çok evvelce beri Musevilerin yaşadığıdır. Osmanlı’nın fethettiği her kentte, mesela Bursa, Edirne’de, bir Yahudi cemaati mevcuttu. İkincisi, Osmanlı topraklarında yaşayan Musevilerin çok farklı kümeleri vardı. Eski Bizans topraklarında birinci Yahudi diasporası olarak isimlendirebileceğimiz Romanyot Musevileri yaşıyordu. Çabucak çabucak bütün Ege ve Akdeniz kıyılarında, Roma’dan, yani Bizans’tan kalma Yahudi cemaatleri vardı. Bugünkü Kürdistan topraklarında Aramca konuşan Yahudi cemaatleri vardı. Mesela, Hakkâri, Van ve bugün Irak Kürdistan’ında bulunan Akra’da… Arap bölgelerinde de yerleşik Yahudi cemaatleri vardı. Bağdat’taki cemaat çok kıymetliydi. 20. yüzyılın başlarında dahi Bağdat’ın nüfusunun yüzde yirmisi Yahudi’ydi. Onun dışında 15. ve 16. yüzyılda, Reconquista olarak isimlendirilen Hıristiyanların, İspanya’yı fethetmesiyle ve orada yaşayan Yahudi ve Müslümanları “ya mevt ya vaftiz” sloganıyla zorla ihtida ettirip, öldürüp yahut topraklarından kovması sonucunda 16. yüzyılda on binlerce Sefarad Musevisi İber Yarımadası’ndan (önce İspanya sonra da Portekiz’den) Osmanlı topraklarına geldi. Bugün Türkiye’de yahut öbür ülkelerde yaşayan Türkiyeli Musevilerin çabucak hepsi Sefarad kökenli olduklarını, cetlerinin İspanya’dan geldiklerini tez ediyorlar.
Sefarad göçü natürel ki çok değerlidir lakin tarih yazımında sayı yahut oran olarak birçok vakit abartılıyor. 17. yüzyılda örneğin Konstantinopolis (İstanbul) Yahudi cemaatinin lakin dörtte birini Sefaradlar oluşturuyordu. Pekala neden çok daha fazlası kendini Sefarad olarak algılıyor yahut neden Türkiye’nin tarih yazımında çabucak herkes bütün Türkiye Musevilerini Sefarad olarak isimlendiriyor? Kanaatimce yanıtı şudur: Sefaradlar birinci geldikleri vakit ekonomik ve kültürel açıdan güzel durumdaydılar. İspanya’dan o devrin çağdaş bilimini, sanatını ve parasını getiriyorlardı. Münasebetiyle gelmeleri Osmanlı Devleti için yararlıydı. Bu sebeplerle, hekimlik yahut öbür bilgi isteyen mesleklerde, hatta yönetimde yer bulabildiler. Lakin Osmanlı yönetimi bir ayrım yapıyordu. Osmanlı vergi ve yönetim kaynaklarında Museviler “sürgün” ve “kendi gelen” olarak ikiye ayrılıyordu. “Kendi gelen” ile İspanya’dan gelmiş, vasıflı, eğitimli – ve bazen varlıklı – Sefarad Musevileri kastediliyordu. “Sürgün” olan ise Osmanlı yönetimi tarafından devletin gereksinimlerine nazaran “sürgün” edilenlerdi. Örneğin Konstantinopolis fethedilirken kentin büyük kesiti talan edildi ve Osmanlı idaresi, kente alışık esnaf ve sanatkâr insanları kente getirmek istedi. Selanik’te yaşayan Musevileri ve öteki etnik kümeleri bu hedefle toplayıp Konstantinopolis’e sürgüne tabi tuttu. “Kendi gelen” olarak sınıflandırılan küme hem vergi hem haklar açışından çok avantajlı bir durumdaydı. “Sürgün” olarak bir kente sürülen Musevilerin birkaç kuşağının de o kenti terk etmesi yasaktı ve Osmanlı yönetiminin onlara emrettiği mesleklerde çalışmak zorundaydılar. Hasebiyle Sefarad olmak avantajlıydı ve sonraki yüzyıllarda öteki Museviler de giderek “Sefaradlaştı”. Artık ezici çoğunluk kendini İspanya’dan gelen Musevilerin torunu olarak tanımlamaktadır.
Lakin Sefaradların bu “altın dönemi” 100-150 yıl sürdü. 18. yüzyıldan itibaren Musevilerin durumu bozulmaya başladı. 18.-19. yüzyıllarda Avrupa’dan gelen gezgin yahut diplomatlar, raporlarında ve anlatımlarında Musevilerin “çok yoksul” olduğunu vurgular. Ermeniler ve Yunanlardan daha da düşük konumdaydılar. Lakin 19. yüzyılın sonunda eğitimle bir arada bu durum kısmen düzelecekti. Tekrar de 19. yüzyılın sonunda tipik, ortalama bir Yahudi düşündüğümüzde onun bir hamal olduğunu, bir banker olmadığını görürüz. İçlerinde birkaç banker olsa da Musevilerin ezici çoğunluğu fakirdi ve nüfus olarak da öbür gayrimüslim kümelerden –azınlık demeyeyim- daha az idiler. 20. yüzyılın başında Osmanlı topraklarında yaklaşık 350 bin Yahudi yaşıyordu. Kalabalık bir nüfus elbette, dünya çapında Rusya ve Amerika’dan sonra gelen üçüncü büyük cemaat idi ancak doğal sayı olarak. Toplumun bütün nüfusuna oranı ise yaklaşık yüzde 2’yi buluyordu.
Osmanlı’nın çöküşü ve uluslaşma sürecinde, bilhassa “Jöntürkler” olarak bilinen ve sonra İttihat ve Terakki’ye dönüşen siyasal harekete bakıldığında Türk, Ermeni, Kürt, Rum kökenli eğitimli insanlardan oluştuğu görülür. Bu süreçte Yahudi toplumunun aydınlarının nasıl bir tavır aldığı konusunda neler söylemek istersiniz?
Müsaade ederseniz, Jöntürk’lere gelmeden evvel, kısaca II. Abdülhamit periyoduna değinmek istiyorum, zira o periyotta Musevilerin durumunu üç etken değiştirdi. Birincisi, eğitim konusunda önemli bir ilerleme kaydettiler. Abdülhamit aslında genel bir eğitim sistemi getirmişti. Birebir devirde Fransız Musevilerinin bir hayır kurumu olan Alliance Israélite Universelle, Osmanlı ve Ortadoğu’da pek çok okul kurdu. Bu sayede eğitim düzeyleri bir-iki kuşak içerisinde güzelleşti. İkinci etken, Osmanlı’da yaşayan Yahudi toplumunun bileşiminin göçlerle değişmesidir. Doğu Avrupa’dan, Rusya’dan hatta Romanya’dan, oradaki pogromlardan, katliamlardan kaçan Museviler Osmanlı’ya geldi. Abdülhamit, gelenlerin birçoğunun Filistin’e yerleşmesine müsaade etmediği için İstanbul’a yahut Ege yöresine yerleştirildiler ve birçok Anadolu ve Bağdat tren çizgilerinin inşaatlarında çalışıyorlardı. İşin ilginci, bunların aşikâr bir bölümü siyasi fikirleri benimsemişti. Yani gelmeden evvel zati ya sosyalist ya da Siyonist’lerdi. Üçüncü etken, irtibat imkanlarının artmasıdır. Ulaşım, ticaret, haber alma imkanları Musevilerin Batı Avrupa ülkeleri ile ilgilerini kolaylaştırıyordu. Kimileri bu ülkelere seyahat ediyordu. Ayrıyeten binlerce Osmanlı Musevisi, Fransız hükümetinin onlara sunduğu vatandaşlığı, “proteksiyon” dediğimiz himayeyi kabul etmişti. Bu etkenlerin bir sonucu olarak cemaat içerisinde, kutuplaşma demeyelim de, üç küme oluştu: Birincisi, klâsik olarak biraz muhafazakâr olan, klasik ömrü ve padişahla bağlantıları motamot sürdürmek isteyen, siyasetle ilgilenmeyen yahut siyasetten uzak kalmak isteyen kesitti. İkincisi “Alliance-cılar” dediğimiz kesim. Yani Alliance okullarının mezunları, ki aslında mezunların dernekleri vardı. Onlar, aydınlanmanın pahalarını savundular. Bu pahaları savunanların belirli bir kesiti Jöntürklere yakın bir hal takınmışlardı. Üçüncü kesim ki onlardan pek bahsedilmez, Siyonistlerdi. Yani yalnızca illa Filistin’e yerleşmek isteyenler değil, Siyonistlerin sosyalist fikirlerini de benimseyen bir kesim bulunmaktaydı.
Jöntürkler konusuna gelirsek… Jöntürk kavramının bence iki manası var: Birincisine geniş olan, yani Abdülhamit’e muhalif olan Paris’te iki kongrede buluşan ya da öteki yerlerde, örneğin Mısır’da muhalif gazeteler çıkaran, Türk-Müslüman olmayan öbür kümelerin da dahil olduğu muhalefet yelpazesi diyebiliriz. Bugün Jöntürk dediğimizde İttihatçıları düşünüyoruz fakat İttihatçılar da, onların milliyetçi fikirleri de sonradan hükümran oldu. Bu açıdan son yıllarda yayılan, “Yahudilerin Jöntürklerle özel bir bağı var” telaffuzunun saçmalığına dikkat çekmek istiyorum. Bilhassa kimi Ermeni etrafları, birtakım solcular, maalesef bu bahiste İslamcı kesitin propagandasını benimsiyor ve Musevilerin Jöntürkler içerisindeki durumunu yanlış okuyup abartıyorlar. Onlara nazaran Museviler, Jöntürkleri, İttihatçıları denetim ediyormuş, bu büsbütün yanlış! Musevilerin aşikâr bir kısmı İttihatçıları ya da çok daha geniş manada Jöntürkleri destekliyordu. Fakat içlerinde Ahrar Fırkası’nı, yani liberal dediğimiz Prens Sebahattin’in partisini destekleyen de vardı. Şu da kıymetli: Abdülhamit’in baskıcı rejiminden sonra siyaset yapmak, dernek yahut mecmua kurmak özgür olunca çok sayıda insan siyasete katıldı lakin fikirlerin çabuk değiştiği bir periyot yaşanmaktaydı. Bugün İttihatçı olan biri, iki yıl sonra komünist olabiliyordu. Bugün Ahrar Fırkası üyesi birisi, bir yıl sonra İttihatçı olarak karşımıza çıkabiliyordu. Ermeniler için de keza bu geçerliydi. Mesela Taşnak Partisi, 1913’e dek İttihatçılarla koalisyon içindeydi. Başlangıçta 1908 ihtilalini çabucak herkes seviyordu, kucaklıyordu; kardeşlik, eşitlik, ortak bir hür ömür için sokağa dökülmüştü pek çok kısımdan insan. Lakin bu durum vakitle değişti, bunu unutmamak gerekiyor. Mecliste, en düşük mebus sayısı yalnızca 4 kişi ile Yahudilerin’di. Rumların 23, Ermenilerin 12… 4 Yahudi mebustan ise yalnızca ikisi İttihatçıydı, buna rağmen Vitali Farragi, Ahrar Fırkası’nı destekliyordu.
1915 Ermeni ve Süryani, 1919 Rum/Pontus Soykırımı bir etnik paklık ve inanç kırımıydı. Bunların yanı sıra mülkiyetin gasp edilmesi ve el değiştirmesiydi. Türk ve İslam olmayan Yahudi toplumu bu soykırımlar sürecinde neler yaşadı?
1915 Ermeni Soykırımı çalışma alanım değil bunu şerh düşmek isterim. Ayrıyeten bildiğim kadarıyla Musevilerin, Ermeni Soykırımı karşısında nasıl bir tavır aldığına dair kapsamlı bir çalışma da yok. ABD’de Vanderbuildt Üniversitesi’nde vazifeli olan Osmanlı-Yahudi tarihçisi Julia Phillips Cohen, bir yazısında 1895 – 1896’da Ermeniler’in İstanbul’daki banka baskınından sonra gerçekleştirilen Ermeni Katliamı sırasında Musevilerin tavırlarını araştırdı. O araştırmadan yola çıkarsak Musevilerin ortak bir tavırlarının olmadığı görülmekte: Kimileri Ermenileri destekliyordu; meskenlerine aldılar, korudular. Öbürleri da, Müslümanlarla birlikte Ermenilere karşı yürüdü, konutlarını yağmaladılar. Lakin burada sorgulanması gereken bir konu şudur: Bir insanın tüm faaliyetlerini yalnızca etnik yahut dinî kimliğine bağlamak da sakıncalıdır. Konut yağmalarına katılan şahıslar sanki bunu “Yahudi olarak” mı yaptılar, yoksa yoksul/lümpen olarak mı? Bugün Avrupa basını uyuşturucu satanların etnik kimliğini öne çıkararak “Kürt” ya da “Afrikalı” uyuşturucu kaçakçıları yazdığında, bunu protesto ediyoruz. Bence tarih yazımında da buna dikkat etmek gerekir, her davranışı etnik/dinsel kimliğe bağlamamak gerekir.
1915’in Jenosidi’nde bildiğim kadarıyla Museviler yekpare bir küme olarak bir tavır sergilemediler. Mesela Osmanlı’da bulunan ya da vakit zaman Osmanlı’ya gelen Avrupalı Musevilerin kimileri, Ermeni Jenosidine karşı seslerini yükselttiler. Dreyfus’un birinci destekleyenlerinden biri olan Fransız avukatı Bernard Lazare bunlardan biridir. Kendisi bağlı bulunduğu Siyonist örgütünü, Abdülhamid’e gösterdikleri oportünizm yüzünden sertçe eleştiriyordu.
Ayrıyeten bir örnek anlatabilirim size. Romanya’dan çocukken ailesiyle Filistin’e göç etmiş; (İbranice buna aliyah denir) yani aliyah etmiş Sarah Aaronson orada kardeş ve arkadaşlarıyla “Nili” isimli küçük bir Siyonist kümeye katılır. Kendisi bir orta İstanbul’da evli olup kocasından ayrılmıştır ve tam 1915 yılında İstanbul’dan Filistin’e dönünce, trenden tehcir edilen Ermeni kafilelerini görüp, dehşete kapılmış ve sonraki bir-iki ay bunun travmasını yaşamıştır. Bunun üzere Nili kümesi, “sıra bize gelecek!” tasası ile radikalleşti ve İngilizlerle işbirliğine girdi. Birtakım araştırmacılar için enteresan olabilir, Sarah Aaronson’un bir günlüğü var ve gördüklerini oraya not etmiştir. Osmanlı ordusu, Aaronson’un üyesi olduğu Nili kümesine saldırıp ele geçirdiği Sarah Aaronson’a feci azaplar yapar ve Sarah bu azap esnasında intihar eder. Azap yapanlardan biri, sonradan Türkiye’nin en radikal İslamcı ve antisemitisti olacak Cevat Rıfat Atilhan’dır.
Ayrıyeten vaktinde Suriye ve Filistin’in bölge valisi olan Cemal Paşa da Filistin’deki cemaatlere karşı oldukça baskı uyguladı. Mesela 1914’te, Nili kümesi oluşmadan evvel Yafa kentindeki cemaati topyekün kentten sürdü. 1917’de Tel Aviv’deki cemaatin de sürülmesini emretti. Fakat bu buyruk, memleketler arası baskı ve Osmanlıların müttefiki olan Almanların müdahalesiyle engellendi. Bu da Alman Hükümeti’nin isteseydi, Ermenilerin Jenosidi’ni durdurmak için bir şeyler yapabilecek güçleri olduğunu gösteriyor. Buna karşın yapmadılar.
Fakat genel olarak, o bölgenin, yani Filistin ve Suriye’nin dışında Osmanlıların/Jöntürklerin Museviler’e yönelik özel bir siyaseti yoktu. Elbette birçok küme üzere Birinci Dünya Savaşı’ndan ve sonuçlarından etkilendiler. Osmanlı Musevileri’nin ağır olarak yaşadığı bölgelerde, mesela Trakya, Ege kıyısı, Gelibolu üzere, savaşın çok şiddetli olduğu yerlerde yaşayan Yahudi cemaatler tahribata maruz kaldı. Çok sayıda insan hayatını kaybetti, malından, mülkünden oldu. Kimilerinin yaşadığı bölgeler birkaç sefer el değiştirdi ve gelen taraf Museviler’i öbür tarafı tutmakla suçluyordu. Yunanlar geldiklerinde Musevilere, “siz Türk tarafını tutuyorsunuz”, Türkler gelince Musevilere “Siz Yunanlılarla birlikte çalışmışsınız” diyerek baskı uyguladılar.
Cumhuriyet periyoduna gelelim; ırka dayalı ulus devlet inşa süreci Türkçülük ve İslamcılık üzerinden devam ederken Yahudi toplumunun hissesine ne düştü?
Bu noktada birinci olarak “Kurtuluş Savaşı” kavramına dikkat çekmek istiyorum. Bence tırnak işareti ile kullansak da yanlış, zira bu kavram, Türkiye’yi emperyalist güçlerin kurbanı olarak gösteriyor. Azınlıklar da emperyalist güçlerin beşinci kolu olarak görülüyor. Bu tarih anlatımı, bugüne dek devam ediyor ve yalnızca İslamcı ve sağ görüşlü bölümlerce değil, solcular tarafından da benimseniyor. Halbuki Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı yahut İttihatçılar tarafından sürülen bir yayılma savaşıydı, Orta Asya’ya kadar ilerlemeyi hedeflediler ve kaybettiler. Şimdi 1918 sonbaharında Osmanlı ordusu Bakü’yü işgal etti ve bütün o bölgeye yayılmayı hedefliyordu. Mağlup olunca kendilerini mağdur ve kurban olarak gösterdiler. Savaş, gayrimüslim cemaatler için çok makus sonuçlar doğurdu. Esasen “Kurtuluş Savaşı” İslami bir projeydi, ulusal müdafaa cemiyetleri, İslami örgütler olarak kuruldu. Kitaplarda öğrendiğimiz emperyalist güçlere karşı sürdürülen bir savaş olduğu fakat fiilen Doğu’da Ermenilere ve Batı’da Rumlara karşı verilen bir savaştı.
Museviler aslında iki taraf ortasında kaldılar. Müslüman olmadıkları için birinci etapta orduya alınmamışlardı, hatta kimileri çalışma tugaylarına sürüldü. Leyla Neyzi’nin yayınladığı bir Yahudi’nin günlüğünde bu konu ayrıntılı anlatılmaktadır. Birtakım Museviler ordu resmileşince savaşa katıldılar. Lakin genel olarak Yahudi cemaatleri iki cephe ortasında kaldı ve bilhassa esaslı Yahudi cemaatlerinin ağır olarak yaşadığı İzmir, Aydın, Edirne üzere kentler savaşta talan edilince cemaatleri de talan edildi. Hatta kimi yerlerde, örneğin Aydın’da Türkler kenti Rumlardan geri alınca Musevilere orada yerleşmeyi yasakladılar.
Erişebildiğim hatıra ve arşivlere nazaran Musevilerin birçoklarının Cumhuriyet’ten olumlu beklentileri vardı. Bunun farklı nedenleri vardır. Osmanlı’nın son periyodunda, Musevilerin durumu kısmen güzelleştiği için Hıristiyanlar tarafından rakip olarak görülüyorlardı ve bazen de Hıristiyan azınlıkların baskılarına maruz kalmışlardı. Türk-Yunan Savaşı’nın akabinde geri çekilen Yunan birliklerinin yaptığı akınlara da maruz kaldılar. Batı Anadolu Musevilerinin bir kısmı, en azından vaktin sözcülük misyonunu üstlenen Yahudi entelektüellerinin birçok, Türkleri kurtarıcı olarak görüyordu ve Kemalistlerin ilericilik ve laikleşme coşkularını paylaşıyorlardı.
Lakin bu beklentilerin birden fazla boşa çıktı. Museviler, Ermeni soykırımı ve Rumların mübadelesinden sonra birden fazla yerde tek yahut en büyük ve görünür azınlık hâline geldiler ve milliyetçi atakların maksadı oldular. Birinci yıllarda bile karalama kampanyası yürütüldü. Mesela solcu geçinen Celal Nuri ki kendisi sonra İleri ismini aldı ve gazetesinin ismi de “İleri”ydi; yazılarda Musevileri “Kanımızı emenler!” diye gaye gösteriyordu. Ayrıyeten Lozan Antlaşmasıyla Musevilere ve öbür gayrimüslim azınlıklara verilen cemaat otonomisi çok kısıtlandı. 1926’da çıkan Memurin Kanunu’ndan dolayı de binlerce gayrimüslim işten atıldı. “Memur” yalnızca devlet şirketlerinde, ofiste çalışanlar değildi. Tramvay sürücüsü, garda yahut limanda çalışan personeller de memur sayılıyordu. Avrupa’da yaptığım röportajlarda çok sayıda Türk kökenli Yahudi bana babalarının bu türlü bir işten atıldığı için Avrupa’ya geldiklerini anlattılar. Tekrar de Musevilere karşı uygulanan baskıların, Ermenilere ve Rumlara yönelik baskılardan daha az olduğunu eklemeliyim. Mesela hür deveran hakkı Ermeniler ve Rumlar için büsbütün kısıtlanmıştı. Özgür sirkülasyon hakkı Museviler için kısıtlansa da muhakkak bir mühletten sonra yumuşatıldı. Fakat kültürel Türkleştirme çok değerli burada; Yahudi okullarının kimileri kapatılıp, kimileri tam denetim ve kontrol altına alındı. Kendi etnik yahut dinî kimlikleri üzerine dernek kurmaları yasaktı. En bariz Türkleştirme uygulaması herhalde “Vatandaş Türkçe Konuş!” kampanyasıdır. Bu yüzden birden fazla yerde öteki bir lisanda gazete okuyan beşerler taarruza uğradı. Milliyetçi öğrenciler Yahudi Hastanesi’nin İbranice yazılarını çekiçle söktüler. Bütün bunların sonucu olarak on binlerce Yahudi Türkiye’yi terk etti. Okuduğum anılar yahut raporlardan çıkardığım sonuç ortak hissiyatın şu olduğudur: Biz Cumhuriyet’ten olumlu beklentilere sahiptik fakat Türkiye Cumhuriyeti’nin eşit vatandaşı olma umudumuz boşa çıktı, zira daima dışlandık.