Tengricilik, Göktengri inancı yahut Göktanrı inancı, Türk ve Moğol halklarının, şimdiki inanç sistemlerine katılmadan evvelki yaygın inancıdır. Tengri’ye ibâdet etmenin yanında Animizm, Totemlik bu inancın ana sınırlarını oluşturmaktadır. Tengri, bugünkü Türkçedeki İlah sözünün eski söyleniş formudur. Orhun Yazıtları’nda çözülen birinci sözcüktür. Tengri nedir? Tengricilik ne demek? Tengri neye denir?
TENGRİ NEDİR?
Bu inanca nazaran Gök’ün aziz ruhu Tengri’ydi. Şahıslar kendilerini gök cet Tengri, toprak ana Ötüken ve insanları koruyan cetlerinin ruhları ortasında inanç içinde hissedip onlara ve başka tabiat ruhlarına dua ederlerdi. Büyük dağların, ağaçların ve kimi göllerin güçlü ruhları barındırdıklarına inanarak dualarını kimileyin bu cisimlere yöneltirlerse de bu cisimler ilah kabul edilmezdi. Yalnızca onun yeryüzündeki varlığının bir göstergesiydi. Göğün ve yer altının “yedi” katı olduğuna, her katta çeşitli ruhların var olduğuna inanılırdı. Türkler tabiata, ruhlara saygılı davranıp aşikâr kurallara uyarak dünyalarını istikrarda tutmaları ile şahsî güçlerinin doruğuna varıp dışarıya yansıdığına inanırlardı. Şayet bu istikrar, makus ruhların saldırısı yahut bir felaketten ötürü bozulursa bir kamın yardımı ya da Tengri’ye verilen bir adak ile yine nizama sokulması gerektiğine inanılırdı.
Bu inancın kalıntılarını günümüzde Moğollarda (Lamaizmle birleşmiş şekilde) ve kimi hâlâ tabiata bağlı göçebe ömür üslubu sürdüren Türk halklarında, mesela Altay Türkleri, Çuvaşlar (Vattisen Yalı) ve Alanlarda; ayrıyeten da Finlandiya ve Macaristan’da bulmak mümkündür. Lakin Tengriciliği çoktan bırakmış halklarda da bu inancın birçok modülü İslâm, Hristiyanlık, Budizm, Musevilik ya da Taoizm ile birlikte klasik kültür olarak hâlâ sürmektedir. Örnek olarak ağaca çaput bağlama üzere gelenekler ve Türkiye Türkçesindeki “Utançtan yedi kat yerin tabanına girdim” tabiri gösterilebilir. Tekrar ölen birisin akabinde yapılan mevlid merasimleri (haftası, kırkı, elli ikisi ve yılı diye de bilinir) Tengri dininden bugünkü Türklere geçmiş bir gelenektir. Sadece Müslüman Türklerde ve Müslüman Boşnaklarda mevlid okutulur. Müslüman Boşnaklar ise bu adeti Osmanlı devrinde Müslüman Türklerden edinmiştir. Genel olarak dini ne olursa olsun tüm Türk uluslarında Tengri devri gelenekleri görmek mümkündür.
Eski Türklerin ve Moğolların bugün Tengricilik ismiyle bilinen klasik inancı, kısa vakit öncesine kadar Türk şamanizmi diye isimlendiriliyordu. Fakat Şamanizm terimi artık sadece Sibirya’daki inanç sistemi için değil, bütün dünyadaki ilkel inançlar için kullanıldığından 1990’lardan beri Türklerin ve Moğolların klasik inancı için Batılı bilimciler ortasında Tengrizm ismi giderek yaygınlaşmaktadır.
Julie Stewart, “Moğol Şamanizmi” isimli makalesinde şunları belirtiyor:
“Batılı bilim adamları bu inanç için gittikçe daha sık Tengrizm ismini kullanıyor. Bu isim bu inanç için çok daha isabetli, zira bu inanç büsbütün Tengri’nin etrafına inşa edilmiştir ve insanların günlük ibadetleri için bir Şaman (Kam)’a gereksinimleri yoktur.”