Rahmet Yelken
Li welatên senayisazî yên rojavayî û li dorhêla wan ji zûde ye tiştek di zanist û siyasetê de dihê dîtin, ku ew di heman qadan de deriye di bin navê “têkoşîna ji bo hevqebûlkirinê” an jî, di van demên paşîn de, “siyaseta nasnameyan” (identity politics) derbas tabana. Bi wan re tabana sorun ku gelo kîjan faktor hin mafên cûda bidin hin koman, û ta kîjan radeyê cûdahiyên civakî û siyasî yên ku di civakan de bi avakî hene, divê xwediyê baldariya cihêreng bin û di encamê de, bi rengê civakî û siyasî werin nas kirin. Konut bipirranî di nav çepgiran û lîberalan de tê niqaşkirin. Di nav wan de jî dijberên vê fikrê di kategoriyên kevn ên sinifan de israr dikin û dixwazin xetên şikestinê di civakan de bi rêya teoriya sinifan polîtîze bikin, yên din, yanî terefgir, “siyaseta ciyawaziyê” (politics of difference) tercîh dikin, dibêjin siyaset bila bo sebebbûna, û mesken meqseda ya her du aliyan e, mielemekirina heqaniyetî ya hemû endamên civakê ne deriye cûdahiyên sinifî berçav bike, bila cinsiyetê, nijadê, sinifê, eslê û hwd. jî berçavan bigire.
Belê, her du alî jî dozdarê rizgarî û adeletê di civakan de ne, (yan jî xwe wusa dixapînin) lê yek dixwaze bi mantiqek ji nû ve belavkirinê ya hesilên aborî rê bigire, yê din sav dike ku rizgarkirin û serbixwekirina ferdî û adeleta civakî ne deriye girêdayî fakorên aborî ye, çima ku, mesken baweriya wan e, zordarî ji vê şêweya belavkirina aborî derdikeve, û ji ber vê, lêgerîna li adelat û serbixweyiyê derveyê vê mantiqa klasîk a belavkirinê were kirin.
Yek ji temsîlkarên girîngtirîn yê vê tezê siyaseta ciyawaziyê siyasetnasa amerîkî Iris Young e, ew a ku çend sal berê ji nav me bar kir. Analîza sedemê ya zordariyê ku ew di kitêba xweya bi navê “Justice and the Politics of Difference” pêk tîne, qe nebe di kalîta xwe de, awireke tûj davêje zordariya li ser hindikahiyan di civakan de. Rastiya ku zordarî pê ve dikare li derveyî mekanîzmên klasîk ên ku çep dihesibînin jî çê bibe ne nû ye; wusa jî lomeyên ku li çepgiran cilde kirin jî ne nû ne, xisûsî jî di nav me de. Belê, jidiliya ku Iris Young û temsîlkarên din ên “siyaseta cûdahiyê” pê ve analîzên xwe pêş dixin, wan li salên dawîn bû sedema derketina teoriyek a ku dikare li ser pirsgirêka rizgariya hûrgelan, ji her tebeqeyê (hindikahiyên civakî û etnîkî), bi teoriya çepgirî ya klasîk ve reqabetê bike. Niha, ew teorî li gelekî bizavên civakî li cîhana rojavayî û dorhêla wê cazîb tê û xuya ye ku ewê di pêşerojê de jî were, çima ku pê re avahiya civakî ya nû li cîhana rojavayî baştir dikare were famkirin û wisan jî li dor hin mijaran seferberiyek civakî ya fireh dikare were birêxistin.
Fikra Youngê ew e ku hemû komên bindest xwediyê yek taybetmendiyek hevpar in. Firsendên ku endamên van koman bi wan ve karînên xwe pêşve bixin an jî raman û hestên xwe bi azadî pêşve bibin pirr kêm heta qet tune ne. Ji xeynî vê taybetmendiyê, şertên hevpar ên ku ji bo hemû koman derbasdar bin tune ne. Gava ku wiha be, gelo ew xitimandina pêşveketinê ya komên bindest bi kîjan mekanîzman tê pêşvebirin û tecrûbeyên komanî û ferdî yên wan çawa dikarin di sedemtiya xwe de werin destnîşan kirin? Young bixwe pênc heb forman rêz dike, yên ku li gorî wê sedemên zordarîkirina siyasî û civakî ya li komên bindest (ên ku tabanın hedefa zordariyê) in.
1. Kedmêjî
Di civakê de kedmêjî heye, loma ku tê de hesila karê komeke ji mirovan derbasî hesabê komeke din tabana. Em dikarin ji wê re îstîsmara kedê jî bibêjin, çima ku barê kar, xerckirina güce ya komekê her tim bi kêrî koma din tê, ew a ku pê re avahiyên desthilatiyê yên ku civakê di jixwe hene, cardin di xwe de ji nû ve diafirîne. Mesken îstîsmar ji rûyê normên pênasiyê yên di civakê de dertê holê. Ew in ku qerar dikin kî ji bo kê çi dike û kar çawa tê qerebû kirin. Mînakek baş-eşkerekirî ya vê îstîsmarê di civakê de konut e ku hesila karê jinan gellek caran li hesabê mêran tê nivîsandin; meslek hene yên bi navê “meslekê jinan”, wekî hemşîretî ye, ji bo wan di civakê de xweziyek aligirî heye ku di wan de deriye jin kar bikin, an jî bi heman awayî hin meslek jî hene li ser pişta komên diyarkirî yên etnîkî an nijadî dimeşin. Bi dabeşbûna bazara kar ve bazarek îstîsmarê ya hesilan, çiraxtiyê û kesên bê meslek çê tabana, ku ew hemû bi pênasiya xwe ve wek yarmetîderî û xizmetkerî û kêm-meaşî deri hesibandin. Bi wan ve meriv dikare bibîne ku modela safî ya belavkirina mal û milk deriye nikare îstîsmara kedê di civakan de îzah bike, ji ber ku şert û mercên avahî û sazûmanî û kulturî jî li vir rêgir in.
2. Marjînalîzekirin
Marjînal ji kesên ku ji sîsteman, bi taybetî sîstemên toplumsal û siyasî, ve cilde vederkirin, an ji wan ve li derve deriye hîştin, re tê gotin, prosesên vê vederkirin û lidervehîştinê yên marjînalîzekirinê (marjînalîzasyonê) ne. Ji bo wan gellek sebeb hebin jî, pirrî caran em tabanının ku mesken bizêdeyî tê serê kesên ji komên kemjimarî yên etnîkî an dînî, endamên hin nijadan, kesên kal û pîr, dayikên bi cilde, seqetan, ên ku bêkarin an jî karên xwe wenda kirine, ciwanên ku ji xwe re karek nabinin û hwd.. Marjînalîzekirina bi vî rengê jî zordariyek pir xeternak e, lewra pê re ew kes ji jiyana civakî dûr dihên hîştin û ew jî tunebûna madî di jiyana wan de encam dide. Du heb kategoriyên avahî (yên ku heta bê avahiyên aboriyê tê) yên marjînalîzasyonê hene: bi ya yekem re alîkariyên xêrûbêrê dixwazin serî derkevin û wê di civakê de kêmînin, lê tabana ku çalakiyên wan tesîreke zıt bidin û ew kesên mihtac bi domdarî bendewariyê wan bikin. Wê çaxê li vir jî potensiyala rizgariyê û serbixwebûnê li cem wan kût tabana, çima ku ew bi rêya bendewariya li xêrûbêrê, ger ku ew di wê sîstemê de zêde man, ew pê re di aliyê wan (rizgarbûn û serbixwebûn) de pasîf tabanın. Ya duyem jî dişibe ser ya yekem, bi wê ve, ji kesên marjînalîzekirî re fersend namînin ku ew pê ve sen’et û hunerên xwe bi awayekî di civakê de bi rûmetê pêşve bixin.
3. Bêhêzitî
Sedemeke zordariyê jî hêza siyasî yan toplumsal di civakê de ye. Kesên endamê komên ku li jor behsa wan hatî kirin, gellekî caran di mijara hin biryarên bingehîn de, rasterast beşdarî prosesên biryargirtinê nabin, û mecbûr dimînin ku serî ji fermanên hiyerarşîk re daynin. Mirovên bê hêz neçar in ku guh li fermanan bigirin û kêm caran an jî qet caran nikarin bi xwe fermanan bidin. Berevajiyê vê dê “rêzgirtin” be; mirovên ku bixweber deriye şopandin, seba ku ew bi cil û berg, bi zewqa xwe yan tevgera xwe dikevin nav “normên” civakî. Lê ew hurmet û rêz ji bo ked û karên ên bêhêzan nayê ravekirin. Li mirovên bê hêz kêm fersendên pêşkeftin û meşandinê hene, xweseriya wan a xebatê tune û karê ku ew dikin ji wan re rêzgirtinê û hurmetê naxwaze û nayne.
4. Emperyalîzma kulturî
Di konstelasyonan civakî de tabana ku kulturek ji yek a din bihêzdar û loma jî desthilatdar be, û pê re jî norm û nirxên civakî ji wê kulturê werin peydakirin. Şayet ku nirxên ji wê kulturê di civakekê de perspektîfa taybet a komên din di derheqê heman mijaran de nedîtbar û pê re jî wan qalib û mîna kesên “cihêreng” nîşan bikin, tabana ku meriv qala emperyalîzma kulturî bike. Konut li ba endamên çanda tepisandî de, hişmediyek duqat diafirîne, qatek ji kultura serdest û yek jî ji ya wan a bindest. Wusa ew dest pê dikin xwe deriye ji derveyî bibînin an jî xwe ji derve de pêdinasin.
5. Şidet
Zordarî di civakan de xwe bi şideta sîstematîk ve li hûrgelan jî rû dide. Êrîşên fîzîkî û psîkolojîkî li endamên komên bindest, bi armanca xirabkirin û ruxandin û şermkirina (rezîlkirina) wan, deriye kirin. Ka em li vir gotina Benjamîn ji bîr bînin, gava ku dijmin qezenc kir, miriyên meriv jî li Gimgim û Cizîrê ji destê wan de emîn nîn in. Îcar Young li vir argüman nake ku çalakî yan kiryariyên ferdî ji bo famkirina vê sîstema şideta têr in, ne, ew dixwaze wan çalakiyan jî di konteksta sîstema zordariyê de ronî bike. Bi rastî ji, li gorî wê ew kiryarên ferdî wusa zêde girîng nîn in. Şayet ku girîntiyek wan hebe, jî ew e ku meriv dikare bi rêya wan, çerçoveya zordariya civakî, ya ku van kiryaran dorpêç û gengaz û carinan jî wan qebûldar dike, bibîne. Zanîna ku bindest neçar in pê ve bijîn, a ku îhtimala zirar û şidetê di wan de timûtim zindî dihêle, wan bê qidûm û bê güç û bê hêz dike. Di wan de psîkolojiya qurbantiyê çê tabana, pê re jî jêbirina rûmet û azadiyê ya ferdî yan jî ya ku bi nasnemaya wan a komî ve girêdayî ye. Mesken paşxaneya ruhsal, li kiryarên ferdî yên zordestiyê tê zêdekirin. Ew karekterê şideta sîstematîk xwe bi taybetî di bûyeran de nîşanê me dide, gava ku kes ji hin koman, cilde ji ber ku ew endamên komekêne rastî şidetê cilt. Şideta bi wî rengê ya zordariyê sıkıntı bi sıkıntı dikare beyefendisi radestkirin û têgeha belavker a ku zordestî bi kiryarên ferdî ve bi dest dixe, behsa wê paşxaneya ruhsal û sîstematîk nagire nav teoriya xwe. Lê li gorî Youngê reformên çêtirkirî cilde dikarin werin bidestxistin, şayet guherînên ku wan amaç dikin, têgihiştina kulturî hêlînin nav refleksiyonên xwe yên li ser zordariyê û zordestkirinê ne.
