Günümüzün toplumsal baskı araçlarını (neoliberal kapitalist sistem, bürokrasi, polis şiddeti, çalışma hayatı vd.) incelerken bunlara karşı başlatılacak isyanların serinkanlı biçimde gerçekleştirilmesinin zorunluluğundan bahseden, 2011’deki Wall Street işgalinin öncülerinden olan, geçmişi ve şimdiyi tekrar düşünmeyi teklif eden, yeryüzünde gerçek bir demokrasinin hayata geçirilmesi için çalışan antropolog, anarşist ve aktivist David Graeber, 2 Eylül 2020’de Venedik’te birdenbire ölünce akabinde pek çok isim (Rebecca Solnit, Michael Hardt, Daniel Fischer vd.) veda yazıları kaleme almıştı.
Bu yazıların ortak noktası, Graeber’ın yirminci ve yirmi birinci yüzyılın güçlü bir yorumcusu olduğu ve demokratik hareket biçimleriyle geleceğin, şimdiden daha özgür ve adil bir biçimde tekrar kurulmasını umut ettiğiydi.
“Refah devleti” ve “piyasa ekonomisi”nin yarattığı şiddete, sınırsız kâr elde etmenin kural ve kanunlarla legal hâle getirilmesine karşı teorik ve pratik çalışmalara katılıp alana inen Graeber, finansallaşmayı, şiddeti, teknolojiyi ve kamusal ile özelin iç içe geçmişliğini eleştiren hareketlere ön ayak olacak oldukça metin kaleme almıştı.
Onlardan biri olan ‘Tersine Devrimler’de (Çeviren: Aslı Esen, Everest Yayınları, 2014); Seattle’dan, Wall Street’ten ve Seyahat Parkı’ndan sonra şöyle yazmıştı: “Kapitalistlerin dünyaya ait temel varsayımlarını tekrar düşünmeyi bile topyekûn reddetmesinin yalnızca kapitalizmin değil, çabucak her şeyin mevt fermanı manasına geleceği bu türlü bir anda, tek seçeneğimiz bu işi elimize almak. İnsanların özde ne olduğuna, dünyadan ve birbirinden ne beklemelerinin makul olacağına dair yeni bir lisan, yeni bir sağduyu yaratmaya başlamak. Dünyanın yazgısının buna bağlı olduğunu söylemek hiç abartılı değil.”
Neoliberal kapitalist sistemi anlayıp ona karşı çıkma yolunun, insanların (ve devletlerin) borçlu ve alacaklı diye nasıl ikiye bölündüğünü ve buradan doğan krizlerin kimleri zenginleştirdiğini kavramaktan geçtiğini söyleyen Graeber, borcun, borçlandırmanın ve krizlerin globalleşmesine atıf yapmıştı.
Bahsettiği bu duruma karşı demokratik hareketlerle örülü bir global direniş başlatılması gerektiğini, akabinde da kapitalist hırslardan ve şiddetten arındırılmış, “devletsiz” bir toplumu savunmuştu Graeber. Bunun, Wall Street’i işgal edenlerin atıf yaptığı ve sloganlaştırdığı, yüzde 1 tarafından yönetilip adaletsizliğe ve eşitsizliğe maruz kalan “yüzde 99” için gerekli olduğunu söylemişti.
Graeber, bedel kavramından hareket edip çalışma hayatının karanlık noktalarına indiği ve işlerin niteliğini göz önünde bulundurarak bir defa daha neoliberal kapitalist sistem tenkidine yöneldiği (ve yeniden “yüzde 99”a seslendiği) ‘Tırışkadan İşler’de, bildiğimiz lakin çoğunlukla anlatamadığımız çalışma hayatına dair gerçekleri ortaya koyuyor.
TOPLUMUN ÇİMENTOSU: HINÇ, ÖFKE VE KUŞKU
Neoliberal kapitalist sistemin en kıymetli özellikleri çok üretim, çok performans ve çok irtibatla özgürlüğünden vazgeçirdiği kişiyi, hayatta kalmak için sisteme hizmete, münasebetiyle yeterli yaşamayı göz gerisi etmeye zorlayarak kendisiyle rekabete sokup sonunda benliğiyle çatışmaya itmesi. Diğer bir deyişle bireyi “performansa”, “verimliliğe” ve “başarıya” indirgemesi.
Tırışkadan İşler, David Graeber, Tercüman: Burak Esen, 414 syf., Everest Yayınları, 2021. “Başarabilirsin” diyerek insanı “motive etmeyi” her şeyin önüne koyan sistem, Byung-Chul Han’ın sözüyle “kendi kendisinin girişimcisine dönüşen kişiyi bir performans öznesi hâline getiriyor.” Han, “başarı” ve randıman kıskacına alınan bireyin, neoliberal kapitalist sistem tarafından ‘tabi olan özne’ye dönüştürülüşünü ve böylelikle ‘proje hâline gelişini’ anlatmıştı ‘Eros’un Istırabı’nda (Çeviren: Şeyda Öztürk, Metis Yayınları, 2019).
Graeber, Han’ın bahsettiği verimlilik sorununa, işleri “zırva” ve “boktan” diye ikiye ayırarak bakıyor. Graeber’a nazaran bir işi “zırva” kılan şey, hayati olmamasına ve yararsızlığına karşın şahsa çok para kazandırması ya da “emeğinin” karşılığında işverenin ona yüksek fiyat ödemesi. “Boktan” iş ise günlük hayatın devam etmesini sağlayan ancak bunun karşılığında düşük fiyat ödenen mesleklere karşılık geliyor.
Yıllar önce, 1930’larda, teknolojik gelişmeler sayesinde haftalık çalışma saatlerinin azalacağını müjdelemişti Keynes. Ama bu öngörü gerçekleşmediği üzere iş yükü ve mesai saatleri giderek arttı; Graeber’ın deyişiyle “yaratılan manasız işler” nedeniyle beşerler, ömrünün büyük bir kısmını, gereksiz bulduğu lakin bunu uluorta dillendirmekten çekindiği misyonları yerine getirmeye adadı.
Graeber’ın “sektörel şişkinlik” dediği durum, 1900’lerin birinci çeyreğinden itibaren dünyada bir virüs üzere yayılınca ana ve yan sanayi büyüdükçe büyüdü. “Tırışkadan işler” ile birlikte, “herkes çalışmayı sürdürsün diye uydurulmuş işlere” yenileri eklendi. Graeber, öğretmenler, tesisatçılar, tabipler, hemşireler, çöpçüler ve metro personelleri yok olursa insanlığın krizi göreceğini, buna karşılık şirket yöneticilerinin, halkla bağlantılar uzmanlarının, sigortacıların, pazarlamacıların ve icra memurlarının buharlaşmasının ufak tefek badirelere yol açacağını, hatta bu duruma sevinenlerin sayısının epey fazla olacağını söylüyor.
Günümüzün faydacılık ve verimlilik üzere “değerlerinden” hareketle sormak gerek: Graeber’ın bahsettiği ikinci kümede yer alan işler, kime ve neye yarıyor? İktisadın ve piyasanın her şeyin önüne konduğu bir devirde (özellikle Covid-19 pandemisi sırasında bunu daha güzel anladık), üstteki soru ve ona verilebilecek cevaplar hayli ehemmiyet kazandı. ‘Tırışkadan İşler’de bu soruya yanıt(lar) arayan müellifin günümüze dair yorumu, mevcut durumla ilgili kimi ipuçları verebilir: “İş temelli bir uygarlığa dönüştük fakat ‘üretken iş’ kavramını da kaybettik ve işi, kendinde emele ve manaya sahip bir şey hâline getirdik. Hiç de ayılıp bayılmadıkları işlerde dişini tırnağına takıp çalışmayanların, etraflarından sevgi, şefkat ve dayanak görmeyi hak etmeyen işe yaramazlar olduğuna inandık. Kendi elimizle toplu köleliği seçtik. Vaktimizin yarısını hoşlanmadığımız bir üstün nezareti altında, doruktan tırnağa anlamsız, hatta ziyanlı faaliyetlerle geçirdiğimizi fark edince verdiğimiz siyasi reaksiyon ise bu tuzağa düşmeyenlere hınçla diş bilemekten ibaret. Yani nefret, hınç ve kuşku, toplumu bir ortada tutan çimentonun ana hususları hâline geldi. Bunun sonu felaket.”
MANEVİ ŞİDDET, AHLAKİ VE RUHSAL ÇÖKÜNTÜ
Graeber, tırışkadan iş “deneyimi” yaşayanları sahneye taşırken bu bahisteki suskunluk yasasını delmeye, “başarının” ve “verimliliğin” en kıymetli koşullarından biri olan sabah 9-akşam 6 çalışma tertibinden şikâyet etmeme, hatta bunu düşünmeme rutinine çomak sokmaya çabalıyor.
Tırışkadan işlerde çalışanların, işlerinin “habisliğini” ve yararsızlığını bildiğini ancak bunu tabir edemediğini, kelam konusu durumun kişinin ruh hâlini nasıl etkilediğini hatırlatıyor müellif: “Boktan işlerin birçok, mavi yakalı işler dediğimiz saatlik fiyat alınan alana ilişkin, tırışkadan işlerse genelde beyaz yakalı maaşlı işler. Boktan işlerde çalışanlar onur kırıcı davranışların gayesi olur; hem çok çalışırlar hem de şahsen bunun için hor görülürler. Lakin bu beşerler en azından işe fayda bir şeyler yaptıklarını bilir. Tırışkadan işlerde çalışanlarsa erdemle, saygınlıkla sarılıp sarmalanır. Mesleklerinden dolayı hürmet görür, uygun maaş alır; büyük muvaffakiyet sahibi, işiyle ne kadar övünse az gelecek beşerler olarak muamele edilirler. Güzel, kendileri bir halta yaramadığını içten içe bilir; meskenlerini hınca hınç doldurdukları tüketici oyuncaklarını almak için aslında hiçbir şey yapmadığını, her şeyin bir palavradan ibaret olduğunu hisseder. Hislerinde haklıdırlar da.”
Tüketim kültürünün bekası için yaratılan tırışkadan işler ve onların “sürdürülebilirliği” için hayati olan boktan işler çağımızın bir gerçeği. Gereksiz bir ciddiyet, standart kıyafetler, rutine bağlanmış davranışlar ve kelamlar, aldığı paranın hakkını verme zorlaması ve beyaz yakalı kültürü, tırışkadan işlerde çalışanların “verimliliğini” ve “başarısını” perçinliyor. Graeber, bürokratik tarafı ağır basan, insanları manipüle eden, algıları yönetmeye yarayan, tanıtım ve pazarlamayı temel alan bu işlerde çalışan pek çok kişinin görüşlerine yer veriyor kitapta. Bu anlatımlarda “hedefler”, “stratejiler”, “projeler”, “denetim”, “yaratıcılık”, “farkındalık”, “kriz yönetimi”, “performans” ve “insan kaynakları” üzere sistemin bel kemiği olan aksiyonlar ve kavramlar havada uçuşuyor. Manevi şiddetin beraberinde getirdiği ahlaki ve ruhsal çöküntüyü özetleyen bu öyküler, tırışkadan işlerin doğurduğu amaçsızlık ve geçersizlik “deneyimiyle” birlikte, kişinin vaktini satın alan “patronun, şartsız onayıyla onu aldatma” hazzını su yüzüne çıkarıyor. Bütün bunlara, -mış üzere yapmaktan ve muğlaklıktan doğan ıstırabı, aktüel işletmeci feodalizm ile klasik feodalizm ortasındaki benzerlikleri ekleyince felsefi paha yerine ekonomik kıymetin (ya da piyasa değerinin) geçtiği bir nizama ya da sisteme ulaşıyoruz.
Graeber’ın, iş kategorizasyonu üzerinden giriştiği neoliberal kapitalist sistem tenkidinin özünde, bu paha karmaşası bulunuyor. “Verimlilik”, “performans” ve “başarı” sarmalından sıyrılarak bizi, özgürlüğü yaşama üzerine düşünmeye davet eden Graeber, bir kişinin, oburunun özgürlüğünü genişleteceği emeğin hayata geçirilmesi gerektiğini söylüyor. Günümüzdeki siyasi ve kültürel şiddetin özünü oluşturan ve uzun çalışma saatleriyle öne çıkan tırışkadan işlerin şahısta yarattığı buhranı anlatan müellif, herkesin insanca yaşayabileceği ve kendisine, daha doğrusu yapmak istediklerine vakit ayırmasını sağlayacak “evrensel temel gelirle” bu kısır döngüden çıkılabileceğini belirtiyor.
Graeber’ın ‘Tırışkadan İşler’de anlattıkları, insanların hem ruh sıhhatini müdafaası hem de benlikleriyle bağını koparmaması için epey değerli. Üstelik bu belirlemeler, daha özgür ve memnun olmak için kimi ipuçları sunuyor.
