‘Veba Geceleri’ni elime birinci aldığımda ne yazacağımı hangi gözlükle metne bakacağımı bilmiyordum ama ‘Giriş’ kısmının Escort Ortaköy birinci cümlesi beni bu müphemlikten kurtardı Bu hem bir tarihi roman hem de roman biçiminde yazılmış bir tarihtir Metnin anlatıcısı Mîna Mingerli nin söylediği bu cümle beni Pamuk metinlerinin anlatısal Ortaköy Escort Bayan tarih olup olmadığı konusuna yönlendirirken yapısal ögeler çok daha farklı dikkatler sundu Giriş kısmında kısaca Mîna Mingerli isimli tarihçinin 33 Osmanlı Padişahı V Murat ın üçüncü kızı Pakize Sultan ın Ortaköy Escort 1901 1913 yılları ortasında ablası Hatice Sultan a yazdığı 113 mektubu yayına hazırlarken yazdığı önsözün vakit içerisinde büyüyerek bir romana dönüşmesi anlatılır Mingerli nin bir tarih kitabından fazla tarihi romana yönelmesinin sebepleri vardır
1901 yılındaki veba salgını sırasında adada olup bitenleri araştırırken bu kısa ve dramatik müddette kahramanların öznel kararlarını anlamaya tarih biliminin yetmeyeceğini bunların roman sanatının yardımıyla daha uygun anlaşılabileceğini hissettim ve bu ikisini birleştirmeye çalıştım
Öte yandan roman sanatına dair birtakım noktalara temas eder Roman sanatının kendi yaşadığımız kıssaları diğerlerinin kıssası üzere oburlarının yaşadığı öyküleri de kendimiz yaşamışız üzere yazabilme hünerine dayandığını ve Henry James in bir romanın inandırıcılığı için detayların her şeyin tek bir kişinin bakış açısının etrafında toplanmasının uygun olacağı yolundaki görüşüne katıldığını belirtir Gerçekten Pamuk kitabı anlattığı tanıtım görüntüsünde kırk sene boyunca bu adayı mesken konut sokak sokak bütün detaylarıyla yıllarca hayal edip kurduğunu söylerken detayın kıymetini vurgular Pamuk romanının iğneyle kuyu kazar üzere topladığı gerçek ayrıntılara sahip olduğunu tarihçi olurken hayal gücünü de coşturduğunu söz eder Halbuki Minger Adası diye bir yer yoktur üstelik V Murad ın Pakize isminde bir kızı da yoktur Tekrar de roman tarihi bilgi sunmakla birlikte tarihyazımına aksi düşmez çünkü 19 yüzyılda Almanya da bir disiplin haline gelen tarih vakitle farklı biçimlerde ele alınır 19 yüzyıldaki tarih disiplini tarihçinin boş bir zihinle arşive girip orada edindiği bulgulardan hareket ederek bir tarih ortaya koymasını belirtir Fakat arşivlerde tarihin asıl öznesi olan halktan çok hâkim sınıfa dair kayıtlar yer alır Üstelik gündelik hayat da ıskalanmaktadır Buradan hareketle pek çok tarihçi farklı mekteplere yönelir Bu müktesebata dair en vurucu makalelerden biri Lawrence Stone un 1979 tarihli ‘The Revival of Narrative Reflections on a New Old History’ Anlatının Dirilişi Yeni Bir Eski Tarih Üzerine Düşünceler isimli çalışmasıdır Burada Stone tarihin bir bilim olup olmadığını irdeler bilimse de nasıl bir bilimdir Artık tarihçiler tarihin objektif gerçeklik sunmadığını öne sürmeye başlar Yeni tarihyazımının vurgusu merkez ve süreç değil kültür ve sıradan insandır Makro tarihin yerini mikro tarih alır küçük insan tarihe girer tarihçi iktidar ve çoğunluktan kaçarak sonlara yöneltir bakışını Detay ise Clifford Geertz ile ön plana çıkar zira Geertz ‘yoğun betimleme’ tekniğiyle ‘ötekini’ anlatmaya kültürel antropolojiyle tarihi tek potada eritmeye çalışır Kültüre değil kültürün simgelerine bakılır göstergebilimin tesiri barizleşir ve artık ‘tahkiye’ ile ‘tarih’ kol kola yürür O denli ki ‘olgu ve kurgu’ dahi masaya yatırılır İkisi ortasında bir hudut var mıdır varsa bunu nasıl tespit ederiz bu tespit imkanlı mıdır Natalie Zemon Davis bu sonun müphem olduğuna işaret eder ve arşivlerdeki kurgunun peşine düşer Gerçekliğin objektif olduğu fikri terk edilir ve tahkiye ile tarih veyahut tarih ile tahkiye birbirinin konusu olur Hatta bazıları tarihi edebiyatın bir alt kolu olarak görür Buraya kadar kabaca tarihyazımının gelişimine değinmek istedim çünkü bu husus özetlenemeyecek kadar uzun Fakat bu doğrultuda yazan mikro tarihçilere yöneltilen tenkitler modernizmden uzaklaştıkları siyasete gereğince değinmedikleri tarih bilimini tahkiyeye indirgedikleri biçiminde özetlenebilir Misal tenkitlerin Orhan Pamuk a yöneltilmesi dikkat caziptir Bu bağlamda onu da bir nevi tarihçi olarak görmek mümkün müdür Öncelikle mikro tarihçi ya da tahkiye tarih yazan kişi masal efsane destan üzere cinslerdeki örtük gerçeğe yönelir veyahut mevcut olanı bir anıyı bir günlüğü yahut daha açık bir örnek vermek gerekirse Robert Darnton ın ‘Büyük Kedi Katliamı’ kitabında olduğu üzere 1730 yılında matbaa çalışanlarının güldükleri müphem bir anlatıyı temel alır Pamuk da misal şekilde müellif her ne kadar kurgusala yaslansa da romanını kaleme almak için önemli bir çalışma yapar ve hem bireyselin hem de toplumsalın gerisinde yatan örtük gerçeği gaye alır Büyük bir yapboz kurduğu söylenebilir lakin bu yapboz kurgusala öbür deyişle ‘yalana’ dayalıdır Benim Adım Kırmızı da şöyle bir paragraf geçer
Her vakit asabi huysuz ve mutsuzdur ve sevmediklerine haksızlık etmekten hiç korkmaz Bu yüzden Kara yı olduğundan şaşkın hayatlarımızı olduğundan güç Şevket i makûs ve beni olduğumdan hoş ve edepsiz anlatmışsa sakın inanmayın Orhan a Zira kıssası hoş olsun da inanalım diye kıvırmayacağı palavra yoktur
ROMAN VE YALAN
Pamuk romanlarındaki tarihi ögesi böylelikle palavra tehdit eder Karşımızda palavrası en ince detaylarla kurgulayan kurgusalı gerçeğin içinde var eden bir müellif vardır yalan tarihi ortasındaki tansiyondan beslenir metinleri Bu tansiyon Masumiyet Müzesi nde hem romanda hem müzede ete kemiğe bürünmüştür Üstelik romanlarında gerçek isimleri zikretmesi daha da çelişkili bir hal yaratır Veba Geceleri nde başta Abdülhamit olmak üzere zikredilen isimler ince tarihi detaylar önünde sonunda insanı kuşkuya düşürerek palavra ile gerçek ortasında bir pozisyona sürükler bu da uzman okura haz verir
ORHAN PAMUK UN LİSANI
Fakat yapı bu türlü kurulurken lisan ve üslup nasıldır Pamuk un lisanı birçok tartışmaya sebep olmuştur Bu tartışma bahisleri birkaç noktada toplanır kimisi çevrilmek için yazdığını söyler kimisi evvel İngilizce yazdığını kimisi de Türkçesinin gereğince âlâ olmadığını Ben bu üçüne de katılmıyorum tersine Pamuk un lisanının yaratmak istediği tansiyonlara uygun düştüğünü savunuyorum Veba Geceleri nde dikkatimi üç öge çekti Birincisi özne kullanımının fazla olması ikincisi edilgen cümlelerin yapısı üçüncüsü ve bağlacının sık kullanımı
Şeyh gelince Bayram Efendi onu az evvel öğlen namazında gördüğünü hatırladı Pir hem şişkoydu hem de upuzun beyaz saçları ve sakalları vardı Bayram Efendi ye tatlılıkla gülümsedikten sonra Pir dua kâğıtlarının nasıl okunacağını anlatmaya başladı s 27
Üstteki alıntıda görüldüğü üzere üç ‘şeyh’ sözünden ikisi çıkarıldığı takdirde anlatım bozulmaz Özne kullanımının sıfatlı anlatımın olduğu yerlerde daha da fazla olduğunu belirtelim Aşağıdaki alıntı da edilgen yapıya bir örnek
Vali Paşa hazretleri dedi Eczacı Nikiforo söylediklerinin yan odadan biri tarafından dinlenildiğini bildiğini gösteren şirin bir hareketle göz kırptı iki konuğuna s 54
Burada görüldüğü üzere tarafından sözünün kattığı edilgenlik dinlen fiiline eklenen edilgen çatıyla l ekiyle pekiştirilmiştir Hem özne kullanımı hem de edilgen çatılardaki pekiştirme Veba Geceleri ni rastgele bir gösterge çıkarıldığı takdirde bozulan her göstergenin yapıya hizmet ettiği rafine romanlardan ayırır üzere gözükmekte Üstelik edilgen yapı yabancı lisanların dil bilgisine göz kırparken ve bağlacının kullanımı Osmanlı süslü nesrini akla getirir Pamuk un çevrilme amacıyla bunu yaptığı kanaatinde değilim hatta bu kanaati çeviriyle hemhâl olan herkesin bulacağı kadar sığ bulmaktayım çünkü bu kullanımın mütercime ahım şahım bir yardımı olmaz hem Orhan Pamuk u çevirecek birçok uzman mütercim mevcut Türkçesinin makûs olduğu kanaatinde de değilim zira bu türlü bir durum varsa bile editörler aslında gerekli düzeltiyi yapacaklardır Üstelik Orhan Pamuk u dinlediğiniz vakit gündelik konuşmasında da bu özelliklerin mevcut olduğunu görmekteyiz Ben kendim zamirlerini sıklıkla vurgular O vakit bu kullanımı nasıl açıklarız Tarih tahkiye bize bir yol gösterebilir Umberto Eco Anlatı Ormanlarında Altı Gezinti kitabında şöyle demektedir
Ancak Jerome Bruner üzere psikologlar günlük tecrübeleri olağan algılama biçimimizin da bir hikaye biçimini aldığını düşünmektedirler tıpkı şey historia renim gestarum geçmişteki gerçek olayların anlatılması olarak anlaşılan Tarih’te de görülmektedir Arthur Danto tarihin hikayeler anlattığını söylemiş Hayden White yazınsal bir yapıt olarak tarihyazıcılığından kelam etmiştir Greimas tüm göstergebilimsel kuramını bir eyleyen modeli üzerine kurmuştur bu her göstergesel sürecin derin yapısını temsil eden bir tıp anlatısal iskelettir s 147
Buradan hareketle bahsettiğim ögeleri birer gösterge olarak ele alıp anlatının derin yapısına dahil edebilir miyiz Öteki bir deyişle muharririn lisan yapısı anlatının yapısına hizmet eder mi Deleuze ve Guattari Kafka izleğinde minör edebiyatın izini sürerken lisandaki heterojen kırılmalara ağırlaşır Kafka nın Goethe hayranlığına karşın yapıtlarını Prag Almancasıyla kaleme alarak lisanı taammüden yersiz yurtsuzlaştırması ve majör lisanı değiştirmesi metinlerini minörleştirir Deleuze ve Guattari de Prag Almancasını tuhaf minör kullanımlara uygun yersizyurtsuzlaşmış bir dil olarak tanımlar Minör edebiyatın iki ana özelliği daha vardır Bireyselin her daim siyasala geçmesi ve her şeyin kolektif paha taşıması Dikkatli okur Pamuk metinlerinde de bu iki özelliği fark edecektir Fakat minör edebiyatta biçim içeriği yaratırken Pamuk ta tam zıddı bir durum kelam mevzusudur Hasebiyle lisandaki kırılmalar majör lisanı değiştirme kuvvetine sahip olmasa da müellifin lisanı minörleşme çabası olarak okunabilir Veyahut minör tekniğin majör edebiyatta kullanılmasıyla bir tansiyon yaratılır zira aslında üst kurmaca olan metin daha da edilgen kılınmıştır Ayrıyeten bu kullanım muharririn roman tipini öbür çeşitlerden ayırma istediğinden kaynaklanıyor olabilir zira bahsettiğim özelliklerle birlikte yapı lisanı yapaylaştırır Pamuk güya tahkiye içinde tahkiyeyi imler lisanı yer yer yapaylaştırarak kurgunun matematiğin altını çizer estetik palavrayla bezeli yapay bir dünya yarattığını vurgular Veya okurun metne yer yer yabancılaşmasını istemiştir Veba Geceleri nde bu kullanımın tansiyona hizmet ettiğini düşünüyorum zira muharrir cinayetleri evvelden söyler okur ileride hangi kahramanların öleceğinden haberdardır tekrar de okumaya devam eder zira tansiyon sürer Tahminen de yalnızca müellif değil anlatıcıdır buna sebebiyet veren emin olmak güç Bildiğim Pamuk metinlerine üstünkörü yaklaşmamak gerektiği ve bu özelliklerin ehil okuru gerçek kurgu ortasında bir yerde bırakmasının metindeki yapının çözülememesinden doğan tansiyonun verdiği edebi haz