Kerim Karayel
Edebiyatla ilgili kimseler birden fazla vakit, benimsedikleri tenkit ve çözümleme metodu sebebiyle müelliflerin yalnızca edebiyat ile ilgilerine odaklanır. Bu nedenle kaleme alınan yazılar birden fazla kere metin merkezli bir okuma ya da metinden muharrire giden bir muharririn hayatını aydınlatmak için yapıtta ipuçları arayan birer yorum/aşırı yorum yapıtına dönüşür. Bu yazıda benimsediğim metot, öznel tabanda pozisyonlandırılmış bir formda. Orhan Pamuk’un İstanbul ile hayatını kesiştirdiği ve eklemlendirdiği “İstanbul-Hatıralar ve Şehir” kitabında okura seslendiği şu cümleleri odağıma aldığımı belirtmeliyim: “(…) benim gibilerin daha sonra yaşayabileceği ikinci hayat, elindeki kitaptan diğer bir şey değildir. O da senin dikkatine bağlı, ey okur. Ben sana dürüstlük göstereyim, sen de bana şefkat.” (1)
Orhan Pamuk’un bu ikinci hayat dediği, “İstanbul” kitabında sıklıkla geçen, “Bir Diğer Orhan” kısmında anlattığı, tanıdığımız Orhan Pamuk’a tıpatıp benzeyen hatta birebir olan bir diğer Orhan’dan da farklı olsa gerek. Pamuk’un kelamını ettiği Bir Diğer Orhan, bir tıp ikinci benlik mi yoksa tıpkı hassaslığın paylaşıldığı, müşterek ilgi alanlarının olduğu bir muadil ile karşılaşmak hasreti mi bunun ayrımını yapmak en azından eleştirmen için güç.
SIKINTIMIZ ORHAN PAMUK
Pamuk Apartmanı, Cihangir’deki konut, Beşiktaş… Hepsi Orhan Pamuk’un birer cam fanusu. Burada fanus ile kastedilen ise daha çok sonlu ve yaşamayı sevdiği alandır. Keza bu korunaklı alanı (her ayrıntısı ile hâkim olunan bir mekânı) Pamuk’un bir cümlesini bozarak ve yine kurarak tabir etmem gerekirse, dermanı olmadığı için sevdiği ve onu neden sevdiğini de icat ettiğini görmekteyiz. Örneğin; annesinin fotoğraf çalışmalarını yapması için anahtarını verdiği boş daire Kara Gül’ün oraya gelmesi ile manalı hale gelmeye başlar Orhan Pamuk için.
Orhan Pamuk’un birçok yerde öteki bir hassaslığı olduğunu okura hissettirir. Lakin otobiyografi cins içinde birtakım tehlikeler de barındırır. Otobiyografi müellifinin hatırladıklarının ne kadar kapsayıcı olduğu bir öbür söyleyişle insanın neleri hatırladığı tarafıyla muallak, bir istikametiyle de muğlaktır. Bu muğlaklığı cümlelerdeki kip (zaman) değişikliği ile okurdan saklamaya çalışır. Çocukluğuna dair anıları (bunların bir kısmı bireyin zihninde anıların kayıtlı almadığı altı-yedi yaş öncesine dair birçok olayı) okura görülen geçmiş vakit kipiyle aktarır. Bu retroperspektif tavrı da psikanalizmin sağladığı imkanları kullanarak yapar.
Pamuk Apartmanı’nın kendine has burjuva kuralları nedeniyle sokaktan soyutlanan çocukluk yaşayan Pamuk’un, Freud’un işaret ettiği birinci cinsel uyanışı da transferine dahil ettiğini görmekteyiz. (2) Bir tıp Oidipus kompleksi Orhan Pamuk’ta da görülür. “Oidipus kompleksinin evrenselliğinde en çok tartışılan husus babanın fonksiyonudur. Her ne kadar anne-çocuk münasebeti büyük kültürel farklılıklar gösteriyorsa da bu bağlantı geniş ölçüde fizyolojiktir. Halbuki babanın fonksiyonu büsbütün kültürel üzere durmaktadır; babayı çocuğa bağlayan görünür bir fizyolojik bağ yoktur. Bu durumda erişkin erkeğin çocuk ve erişkin bayan üzerinde hak ve yükümlülük argüman eder kendini ‘baba’ pozisyonuna oturtması büsbütün kültürel, tahminen de doğal olandan kültürel olana geçişi sağlayan bir müdahaledir.” (3) Hal bu türlü iken Orhan Pamuk ve babası ortasında tam bir baba-oğul bağı sağlanamaz. Babanın esasen varlığının kültürel oluşu ve bu istikrarın sağlanamaması bir baba figürünün oluşmasını da engellemiştir. Sözgelimi “İstanbul” kitabındaki “İlk Aşk” kısmında Pamuk’un ismini gizlediği ve isminin Farsça manasıyla bize tanıttığı birinci aşkı “Kara Gül”ün babası hayli faal bir baba figürü olarak çıkar.
Pamuk ailesindeki bu babasızlık durumu iki jenerasyonu da etkilemiştir. Orhan Pamuk’un dedesinin Manisa’dan gelip İstanbul’da büyük bir servet kazandıktan sonra beklenmedik ani vefatıyla ailenin yönetimi babaanneye düşmüş, lakin iki oğlunun başarısız yatırımlarını babaanne yönetememiştir. Böylece aile gitgide yoksullaşmıştır. Tıpkı vakitte Pamuk’un anne ve babası ortasında yaşananlar bazen babanın ya da annenin meskenden ayrılması ile sonuçlanmıştır. Anne konuttan ayrıldığında küçük Orhan’ı yanında götürürken Pamuk o hengamenin ardıllarını görür. Ama babası problemlerden kaçmak için ayrılır. Muharririn Diğer Bir Orhan istemesi de tahminen de bir öbür hayat yaşamak isteği ile ilişkilendirebilir. Örneğin Orhan Pamuk, babasının ikinci konutunu öğrendiğinde şunları söyletir, yıllar evvelki kendine: “Sanki babam benim yapamadığımı yapmış da kentteki benzerini, ikizini bulmuş, her gün bir müddet bâtın sevgilisiyle değil de ikiziyle buluşuyormuş üzere gelirdi bazan bana ve bu yanılsama hayatımda ve ruhumda bir eksiklik olduğunu bana hissettirirdi.” (4)
Baba-oğul bağının tersine Orhan Pamuk’un anne ile yaşadığı daha sağlıklıdır. Hatta Orhan Pamuk üzerindeki baskın ebeveyn annedir. Kitabın sonunda yer alan “Annemle Bir Konuşma: Sabır, İhtiyat, Sanat” kısmında ressamlıktan yazarlığa geçişteki kırılmayı başlatan konuşma anne ile gerçekleşmiştir.
Pamuk’un hayatındaki kıymetli bir figür ise babaannesidir. Babaanne, ailenin zenginleşmesini sağlayan ve Manisa’dan İstanbul’a gelerek bir burjuva ailesi yaratan eşini kaybettikten sonra ailenin yönetimini üstlenir. Görünürse yönetim babaannede görünse de iki oğlu da günden güne başarısız yatırım denemeleri ile servetlerini kaybetmektedir. Ailenin gelir masraflarını, günlük işleri ve buna benzeri şeyleri kaydeden tıpkı vakitte odasından dairesindeki tüm hareketleri izleyen denetimci bir figürdür.
Orhan Pamuk’un “İstanbul” kitabında sıklıkla bahsettiği başka isim ağabeyidir. Babanın yokluğunda ağabeyi ile şiddetli arbedelere girer. Ağabey’in ondan bir iki adım önde olması (ondan evvel okula gitmesi, beden olarak ondan daha gelişkin olması) Pamuk’un vurguladığı öteki notlardır.
İMAJ İLE MÜNASEBET
Pamuk Apartmanı’nda bir çocuğun birinci toplumsal hayatını oluşturan ilkokula kadarki süreçte çoklukla meskende vakit geçiren, duvarlardaki fotoğrafları ve o fotoğrafların ayrıntılarını inceleyen tıpkı vakitte bir gözü sokakta olan, o bölgedeki eskiyen konakları, karakol binalarını, boğazdaki gemileri izleyen bir çocuktur Orhan Pamuk. Kente bakışın, gazete haberleri, ressamların tablo ve gravürleri, İstanbul’a gelen muharrirlerin yazdıkları ile kenti dolaşırken gördükleri ile karşılaştırır. Bugün çok fazla Pamuk okurunun gündemine girmeyen kitap olan “Balkon”, Orhan Pamuk’un görsel ile olan ilgisini açıklamakta hayli değerlidir. Yirmi iki yaşına kadar ressam olmak isteyen, fotoğraf çeken, kentin art sokaklarında dolaşan Pamuk için görsel faal algılama ögesidir. Şu sıralar basılan “Veba Geceleri” de bu türlü bir görsel marifetin tesiriyle ortaya çıkmıştır. Yapı Kredi Yayınları tarafından yayınlanan görüntülerde Pamuk’un “Okura, bin dokuz yüz bir yılında bir Osmanlı adasında olduğu hissini verebilmek için fotoğraflardan çok yararlandım” kelamları, görsel ile okur zihnindeki kurgusal görünümün oluşması ortasında bir ilgi kurduğunu göstermektedir. (5)
Pamuk Apartmanı’nda babaannesinin meskeninin her yanı fotoğrafla doludur, bu fotoğrafların yanında vakitle Pamuk’un resme olan ilgisi eşlik eder. Üniversite yıllarında ailenin boş dairesi bir fotoğraf atölyesine dönüşür. “Balkon” kitabında fotoğraf için söylenen aslında Pamuk’un neredeyse tüm omurundaki imajla bağlantısını yansıtan sözler bize taraf gösterecektir: “Bazan, bilhassa kış günleri görüntü çok ‘güzel’ gözüküyordu bana. Gördüğüm şeyi ‘idealize’ ediyordum. Bu hoşluk geçiciydi ve ben onu çabucak saptamalıydım. Güya bu hoşluğu saptamak benim dünyaya, herkese borcum; görevimdi.”
Çabucak bunun ardından, “Balkon” kitabındaki fotoğraflar ile Pamuk’un hayatını mukayeseli olarak ele alırsak; çocukluğundaki Boğaz’ı izlemek ve gemileri saymak, not etmek üzere masumane hareketlerinin (Pamuk’un “Balkon” kitabında birçok geminin de fotoğrafına rastlanır ve bir bakıma soğuk savaş yıllarındaki casuslar üzere Pamuk da o gemileri istihbarat bilgisi olarak not eder.) yanı sıra babaannesinin ömründe şahit olduğu kart oyunları sahnesinin de “Balkon”da yer aldığını görürüz. “İstanbul” kitabında (s. 117) kelamını ettiği kart oyunları imajının bir gibisi “Balkon” kitabında (s. 96) yer bulur. Onlarca fotoğraf ortasından bu fotoğrafın seçilmiş olması ve seçkide yer alan başka fotoğraflardan ayrıksı bu fotoğrafın bir manası olmalıdır, yoksa Çehov’un Silahı artık sahneden silinmiştir.
Pamuk “Balkon”un ön kelamında, görünümün büyüleyiciliği karşısında Çin görüntü resmi kuramıyla uyumlu fotoğraf çektiğinden de bahseder. (s. 9) “Veba Geceleri” kitabının birinci kapağının da bu görüntü kuram ile benzeştiğini söylemek mümkündür. Kitabın yayınevi tarafından yayınlanan tanıtım görüntüsünde Orhan Pamuk, kahramanları tasarlarken fotoğraf sanatından da faydalandığını belirtir. (6)
Sonuç yerine bir şeyler söylemek gerekirse Orhan Pamuk ve ailesi Cumhuriyet’in birinci yıllarında zenginleşmiş, serveti aileye kazandıran Pamuk’un dedesinin vefatıyla gün geçtikçe fakirleşmiştir. Nişantaşı, Cihangir, Beşiktaş Osmanlı’nın son periyotlarında canlılık kazanmaya başlamış yerlerdir. Batılılaşma sürecinde Avrupa’daki örnekleri taklit edilerek buraya çeşitli apartmanlar yapılmış ve bu apartmanlardan biri de Pamuk Apartmanı’dır. Orhan Pamuk da bu apartmanda yaşayan üçüncü nesildir. Anne babası ortasındaki tartışmalardan epey etkilenen, konuttaki felaket havasından hoşlanan (7), çocukluk periyodunu anlatırken psikanalizimin imkânlarından faydalanarak anılarını sertleştiren Pamuk, İstanbul kitabında ressam olmak yerine muharrir olacağını dillendirdiği âna kadarki hayatını okur ile paylaşır ve okurun şefkatini ister.
Yaşadığı apartmanda babaannesinin duvarlarının fotoğraflar ve ressam olma isteğiyle imaj ile bağlantısını kuran Orhan Pamuk’un, kenti fotoğraf kareleri olarak görmesi eski ve yeni hallerinin mukayesesini yapması bir kent müellifi kimliği kazanmasını sağlar. “Balkon” kitabındaki fotoğraflarda kentin bir ânını kaydetme isteği ve onu idealize etmesi kent muharriri kimliğini kuvvetlendirir.
Bugün “Veba Geceleri” ile okur gündemine giren Pamuk’un imajla bağlantısı bu kitapta da devam etmektedir. Kitap kahramanlarından kitabın geçtiği Minger Adası, Orhan Pamuk’un çizimi ile kitabın kapağına taşınmıştır. Kelamın kısası, bugün hepimizin zihninde dünyaca ünlü romancı olarak beliren Orhan Pamuk’un imaj ile kurduğu alakayı daha yakından tanımak, metinlerini bir de bu açıdan anlamlandırmaya çabalamak gerek. Yapılacak derin incelemelere vesile olmak dileğiyle…
Dipnotlar
1. Orhan Pamuk, İstanbul-Hatıralar ve Kent, Yapı Kredi Yayınları, 16. basım, İstanbul, 2017. (s. 16)
2. İstanbul, s. 26
3. Saffet Murat Çeşide, Haz Prensibinin Ötesi ve Oidipus Kompleksi. S. Freud içinde, Haz Prensibinin Ötesinde Ben ve İd (s. 7-19). Metis Yayınları, 7.basım, İstanbul, 2020. (s.17)
4. İstanbul, s. 338
5. Orhan Pamuk, Orhan Pamuk “Veba Geceleri”ni anlatıyor: Birinci Görünüş, YouTube’dan alındı, 2021.
6. Orhan Pamuk “Veba Geceleri”ni anlatıyor.
7. İstanbul, s. 81
Kaynaklar
1. Orhan Pamuk, İstanbul-Hatıralar ve Kent, Yapı Kredi Yayınları, 16. basım, İstanbul, 2017.
2. Orhan Pamuk, Balkon, Steidl Yayınları, Göttingen, 2018.
3. Orhan Pamuk, Orhan Pamuk “Veba Geceleri”ni anlatıyor: Birinci Görünüş.
4. Saffet Murat Tuna, Haz Prensibinin Ötesinde Ben ve İd, Metis Yayınları, 7.basım, İstanbul, 2020.