Bitcoin fiyatında gibisi bir finansal balon 2017-18 yıllarında da rastlanmıştı.
Geçen sene Mart ayında Bitcoin ismi ile bilinen kripto paranın pahası 5000 $ civarındaydı. 7 Ocak 2021’de ise pahası 40.000 $ üzerine çıktı. 10 ayda yüzde 700 artış. Bitcoin fiyatı 16 Şubat’ta 50.000 $ ve 13 Mart’ta da 61.000 $ bedellerini aştı. Yani 2020 Mart’ından 2021 Mart’ına Bitcoin fiyatının artış oranı yüzde 1100 üzerinde olmuş. Bir senede Bitcoin kıymetini on iki misline çıkarmış. İşte size çok hoş bir spekülâtif balon örneği…
Bitcoin fiyatında gibisi bir finansal balon 2017-18 yıllarında da rastlanmıştı. Bütün bir 2017 yılı boyunca süratle artan fiyat 17 Aralık 2017’de o vakte kadar ki en yüksek seviyesi olan 19.783 $ düzeyine çıktı. 22 Aralık 2017’de 11.000 $ pahasına indi ve bu süratli çöküşün başlangıcı oldu. Bütün 2018 yılı boyunca düşüş 15 Kasım 2018’de 5.500 $ bedeline kadar inmesiyle sonuçlandı.
Bitcoin fiyatlarındaki bu dalgalanmayı 2017-18 Bitcoin Balonu olarak tanımlayan Nobel İktisat Ödüllü sekiz iktisatçı vardır: Paul Krugman, Robert J. Shiller, Joseph Stiglitz, Richard Thaler, James Heckman, Thomas Sargent, Angus Deaton ve Oliver Hart. Bunlara “Maestro” lakaplı ABD Merkez Bankası eski Lideri Alan Greenspan’i de ekleyin. Hiç kuşkunuz olmasın bu günkü çok daha çılgınca yükselen ve çok daha riskli bir balondur.
Bugün, bana farklı mecralarda sıkça sorulan Bitcoin sıkıntısını anlatmaya çalışacağım. Ana fikrimi baştan söyleyeyim: Bu cins “ne idüğü belirsiz” finansal enstrümanlardan uzak durun. Paranızı kaybetme ihtimaliniz çok yüksektir.
FİNANSAL BALON NEDİR?
Bundan evvelki yazılarımda dolar fiyatlarında son 15 gündür yaşanan çalkantıyı bir finansal balon olarak tanıtmıştım. Bu sırada da finansal balonları tanımlamaya çalışmıştım. Burada biraz daha açık bir tarif vereyim.
Finansal balonlar İngilizcede sıklıkla “bubble – köpük” sözü ile anlatılır. Birinci kez bu tabir 1711-1720 yılları ortasında oluşan Güney Denizi Balonunda – South Sea Bubble – kullanılmıştır. Burada konu bahis olunan kumpanyanın ismi – Güney Denizi Kumpanyası – balona da ismini vermiştir. Bu çağdaş finansal krizlerin birincisiyle sonuçlanmış bir pay senedi balonuydu. Emtiada da gibisi fiyat balonları oluşabilir. Örneği ise Hollanda’da On altıncı Asırda gerçekleşen “Tulip Mania – Lale Çılgınlığı’dır”. Her ikisinde de piyasa fiyatları hiçbir sebep yokken süratle ve artan oranda yükselmeye başlamıştı ve çok kırılgandı. Dışarıdan gelebilecek en ufak bir tesirle birden durabilecek olan bu fiyat artışları, birdenbire fiyatların süratle düşmesiyle sonuçlanmıştı.
Birtakım iktisatçılar, bu finansal fiyatlardaki anomaliye “bubble – köpük” denmesini şöyle açıklarlar: “All at evvel and nothing first / Just as bubbles do when they burst!” Yani “Hiçbir şey yokken her şey bir anda oldu / Tıpkı köpüklerin birden patlaması gibi!” Burada kastedilen fiyat balonlarının birdenbire sönmesindeki / patlamasındaki apansız oluş, anlık yok oluştur.
Bir finansal balonu tanımlarken balon iki safhaya ayrılır: Şimdiki fiyatın temel pahanın süratle üstüne çıkması ve artan bir süratle yükselmesi şişme safhası olarak isimlendirilirken, fiyatın ansızın düşmeye başlaması ve sonunda tekrar temel bedele dönmesi de sönme safhası olarak bilinir. Biz iktisatçılar için temel bedel kritik ehemmiyettedir. Zira bu bedel, ilgili menkul değerin gerçek kıymetini verir. Buna nazaran finansal balonlar geçicidir. Fiyatın önünde sonunda geleceği yer temel bedeldir.
Bir finansal balonun şişme safhasında yüksekliği ve mühleti ne kadar artarsa, sönme safhasındaki fiyat düşüşü de o kadar şiddetli olur. Temel kıymetin bilinmesi hem balonun yüksekliği hem de müddetinin ölçülmesi için ehemmiyet arz eder.
BITCOIN NEDİR?
Dijital paralar dijital teknolojideki gelişmelerin sonucunda hayatımıza dahil olan yeni ödeme araçlarıdır. Aslında globalleşme ile birlikte artan mal çeşitliliği ve genişleyen piyasa hacmi, ister istemez, insanları kâğıt paradan daha süratli kullanılabilecek para ünitelerine yönlendirmiştir. Bugün internetteki hesaplardan alış veriş yapılabilmesi bununla açıklanır. Lakin, dikkat edilirse, bu dijital pahalar tekrar de, TL, Dolar yahut Avro üzere resmî para cinsindendir. Pekiyi bu Bitcoin nedir?
Bitcoin ve benzerlerine “kripto para” ismi verilmektedir. “Kripto” sözünün kelamlık manası “gizli, gizli, kendini gizleyen” olarak verilmektedir. Kripto para da aslında “menşei belirli olmayan, neyi temsil ettiği bilinmeyen para” manasında kullanılmaktadır. Nitekim de, her ülkenin para ünitesinin kıymeti, o ülkenin erdemini, milletin satın alma gücünü ve devletin hükümranlığını temsil eder. Somut olarak da, her paranın gerisinde kısa devirde Merkez Bankaları’nın rezervleri ve uzun devirde de ülkenin üretim gücü bulunmaktadır. Paraların temel pahalarını de, bu somut gerçekler belirler.
Kripto paralar aslında “menşei belirli olmayan, neyi temsil ettiği bilinmeyen paralar” oldukları için temel pahaları de yoktur. Temel pahası olmayan bir finansal enstrümana neye nazaran yatırım yapılır? Bu bahiste hiçbir kriter yoktur. Tahminen rulet oyuncularının içgüdüsel hareketi gibisi bir davranışa sahiptir kripto para yatırımcıları. Latife bir yana, bence kumarhanede rulet oynamak bile kripto paraya yatırım yapmaktan daha az risklidir.
2020 – 21 BITCOIN BALONUNU EN UYGUN HANGİ TEORİ TANIMLAR?
Bu sorunun en hoş karşılığı “Greater Fool Theory – Daha Büyük Ahmak Teorisi ” olur. “Greater Fool Theory” olarak tanınan teori çok optimist piyasa oyuncularının aslında çok pahalanmış mali varlıkları gelecekte çok daha yüksek fiyata öteki oyunculara satabilecekleri beklentisinin varlığına dayanır. Teoriye nazaran bu beklenti içinde olan oyuncular “ahmak – fool” olarak, gelecekte onlardan daha yüksek fiyata bu varlıklara almaya razı olacak oyuncular da “daha büyük ahmak – greater fool” olarak isimlendirilir. Teori şunu söyler: “Ahmaklar değerliye aldıkları varlıkları daha değerliye satacak daha büyük ahmaklar bulabildikleri sürece balon devam eder. Balon daha büyük ahmağın en büyük ahmak olduğu anda biter.” Zira ondan sonra bir daha o mali varlığı daha değerliye satın alacak birisi bulunmaz. Bu teori iki temel argümana dayanır: (i) piyasa oyuncuları irrasyoneldir, yani akılcı değildiler. Boş beklentilerle hareket ederler. (ii) bir temel paha yahut faiz oranına atıf bulunmaz. Balonun ne şişme safhasını ne de sönme safhasını iktisadi bağlarla anlatabilecek bir açıklaması da bulunmamıştır. Son olarak bu teorinin bugüne kadar yapılan çalışmalarda ampirik tekniklerle reddedildiği söylenebilir. (NOT: 1 Nisan 2021 günü saat 16:04’te tam bu yazıyı yazarken bir telefon geldi.. Londra Merkezli bir kurum olduğunu sonradan öğrendim. Kıbrıs lehçesiyle konuşan bir hanım “Bitcoin yatırımını düşünür müsünüz?” diye sordu. Latife gibi… Ben de, olağan ki, reddettim. Ne “ahmak”, ne de “daha büyük ahmak” olmaya niyetim yok. Adamların benim telefonumu nasıl bulduğu başka bir nokta ancak Londra merkezli bir firma olmaları da manidar… DMD)
Artık burada araştırmacılara teklifimi sunayım: Daha Büyük Ahmak Teorisini Bitcoin fiyatlarında sınasınlar. Büyük ihtimalle teori doğrulanacaktır.
Hepinize iyi Cumalar.
