Hakan Okçal*
JAPONYA BAŞBAKANI YOSHİHİDE SUGA BİDEN’I ZİYARET ETTİ
Joe Biden’ın Washington’da yüzyüze ağırladığı birinci yabancı konuğu Japonya’nın Başbakanı Yoshihide Suga oldu. ABD liderleri misyona birinci başladıklarında devlet gelenekleri gereği birinci evvel en kıymet verdikleri müttefik ülkelerin başkanını ağırlarlar. Bu konuk çoklukla geçmişte İngiltere, Almanya yahut Kanada başbakanı üzere batı ittifakının önderlerinden biri olurdu. Biden bu kere Japonya Başbakanı’nı Beyaz Saray’da ağırlamakla, dosta düşmana birinci sırada ehemmiyet verdiği ülkenin ve coğrafyanın hangisi olduğunu kuşkuya yer bırakmayacak biçimde göstermiş oldu.
Japonları ziyadesiyle onurlandıran bu ziyaret sırasında, Biden’la dış siyaset alanında tecrübesi pek bulunmayan Suga ortasında yeterli bir kimyanın oluştuğundan kelam ediliyor. Ziyaret sonrasında Biden Japon muhatabını artık “Yoshi” diye çağırmaya başlamış. Tıpkı Reagan’ın “Gorbi” demesi üzere.
16 Nisan’da bir ortaya gelen iki başkanın gündemi yüklüydü. Listenin başında kuşkusuz Çin vardı. Gündemde ayrıyeten ABD-Japonya ittifak ilgileri, Kuzey Kore tehdidi, Hint-Pasifik bölgesinin güvenliği, Covid-19’la global seviyede çaba, yeni teknolojiler ve etraf problemleri üzere bir dizi değerli mevzu da yer alıyordu.
Biden-Suga buluşması öncesinde 12 Mart’ta elektronik ortamda gerçekleştirilen Quad (Asya’nın NATO’su olarak isimlendirilen Dörtlü Güvenlik Diyalogu) toplantısında iki başkan, Hindistan Başbakanı Narendra Modi ve Avustralya Başbakanı Scott Morisson’la bir ortaya gelerek Hint-Pasifik bölgesindeki Çin tehdidini görüşmüşlerdi. Daha sonra ABD Dışişleri Bakanı Anthony Blinken ve Savunma Bakanı Lloyd Austin, Çin’le kelam düellosunun yaşandığı Alaska toplantısından evvel Tokyo’yu ziyaret ederek, Trump periyodunda yapılmayan 2+2 güvenlik istişarelerine yine işlerlik kazandırmışlardı. Biden’ın Suga’yla görüşmesi, Trump devrinde rencide edilen ABD’nin Asya-Pasifik bölgesindeki en değerli müttefiki Japonya’nın gönlünü alma ve ittifak ilgilerini yine canlandırma uğraşının sonuncu dokunuşu olarak görülebilir. ABD’nin Japonya topraklarında karşılıklı işbirliği ve savunma muahedesi uyarınca 55 bin askeri bulunuyor.
Biden-Suga görüşmesi bölgede giderek baskıcı bir siyaset izleyen Çin’e açık iletiler içeriyordu. Basın toplantısında Biden, Çin’in tehdidi altındaki Japonya’nın egemenlik haklarını ikili ittifak bağlantısının gereği kararlılıkla savunmaya devam edeceklerini belirtti. Japonya’nın Doğu Çin Denizi’ndeki Senkaku (Çin için Diaoyu) adaları üzerindeki egemenliğini kabul etmeyen Çin son bir yıl içinde bu adaların karasularına en az on defa savaş gemilerini sokarak Japonya’ya meydan okumuş bulunuyor. Çin ayrıyeten Japonya tarafından birebir bölgede ilan edilen ADIZ’i (Air Defence Identification Zone-Hava Savunma Kimlik Bildirim Sahası) tanımayarak bu saha içinde savaş uçaklarını uçuruyor. Ve Çin son olarak bu ay başında ABD’nin büyük bir askeri üssünün bulunduğu Japonya’nın Okinawa adasının yakınlarına nükleer yeteneğe sahip bir donanma filosu göndererek gövde gösterisi yaptı.
İki başkan ayrıyeten Doğu ve Güney Çin Denizi’nde Çin’den kaynaklanan meydan okumaları, Kuzey Kore tehdidini ve “açık” bir Hint-Pasifik bölgesinin kıymetini ele aldıklarını açıkladılar. Suga, basın toplantısında Tayvan Boğazı’ndaki barış ve istikrarın ehemmiyetine vurgu yaptı. Bu, 1969 yılından bu yana, Çin’in vatan toprağı olarak gördüğü Tayvan’a dolaylı olarak da olsa yapılan birinci atıf olması bakımından kıymetliydi. Üstelik Biden-Suga görüşmesinden daha birkaç gün evvel ortalarında nükleer kapasiteye sahip uçakların da bulunduğu 25 savaş uçağından oluşan bir Çin hava gücü Tayvan kıyılarını adeta yalayarak geçmiş ve bağımsızlık yanlısı Tayvan idaresine göz dağı vermişti. Suga basın toplantısında bu hususlarda Çin’le “samimi” bir diyaloga ihtiyaç duyulduğunu belirtti. Biden-Suga görüşmesinde iki önderin Çin’deki insan hakları ihlallerini de konuştukları söz ediliyor.
İki başkanın görüşmesinde Covid salgınına karşı küresel seviyede dayanak sağlanması, etraf problemlerine karşı ortak tavır alınması ve, başta 5G irtibat altyapısı olmak üzere, yapay zeka, kuantum bilişimi üzere Çin’in atılım yaptığı yeni teknoloji alanlarında da işbirliği yapılması mevzularında mutabık kalındı. Bu çerçevede 5G ağları için ABD 2,5 milyar dolar, Japonya 2 milyar dolar kaynak ayırma taahhüdünde bulundular. İki ülke geleceğin dünyasının altyapısını teşkil edecek 5G ağlarında Çin’in monopol haline gelmesini istemiyor. Buluşmadan bir mühlet sonra ABD, Covid salgını nedeniyle büyük problemlerle karşılaşan, Çin Komünist Partisi’nin alaya aldığı Hindistan’a tıbbi gereç göndermeye başladı. ABD Quad ortağını yalnız bırakmak istemedi.
Biden, geçen yıl ertelenen Tokyo Olimpiyatları’nın bu yaz gerçekleştirilmesi konusunda Japonya’ya dayanak verdiğini belirtti. Bu, olimpiyatların devam eden pandemi ortamında gerçekleştirilmesi konusunda milletlerarası dayanak arayan Japonya’ya yapılan kıymetli bir jestti. Lakin görüşme öncesi Suga’nın Biden’ı olimpiyatlar için Tokyo’ya davet edeceğine ait basında yer alan haberleri doğrulayacak bir bilgi kamuoyuna yansımadı. Muhtemelen 79 yaşındaki Biden, Covid salgını müddetince temaslarını minimum seviyede tutmak istiyor. 72 yaşındaki Suga’nın Washington’a gelmeden evvel aşılarını tamamladığı konusunda ABD basınına bilgi verilmişti.
Biden-Suga basın toplantısının çabucak ardından Çin’in Washington Büyükelçiliği’nden zehir zemberek bir açıklama yapıldı. Pekin idaresi ismine konuşan diplomatik temsilcilik, Biden ve Suga’nın ortak açıklamasının ikili bağlantılara olduğu kadar bölgesel barış ve istikrara da ziyan verdiğini sav ederek Tayvan, Hong Kong ve Sincan’ın Çin’in içişleri olduğunu kaydetti. Bunlar Çin’in bilinen telaffuzları.
BİDEN-SUGA MUTABAKATINDA GÖZE ÇARPAN EKSİKLER VE TAVIR FARKLARI
İki önderin görüşmelerinde çabucak hemen her bahse değinilmiş olmasına karşın, Biden idaresinin Trump’ın çekildiği Trans-Pasifik Paydaşlık (TPP) özgür ticaret mutabakatına yine katılma isteğinden kelam edilmemesi dikkat çekti. Obama devrinde büyük eforlarla oluşturulan TPP’nin liderliğini ABD ayrıldıktan sonra Japonya üstlendi. Mevcut haliyle “Kapsamlı ve İlerici Trans-Pasifik Ortaklık” olarak isimlendirilen kelam konusu mutabakat, Çin öncülüğünde kurulan “Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Ortaklık”ı (RCEP-Regional Comprehensive Economic Partneship) ABD’nin iştiraki olmadan dengeleyemez. Trump siyasi aktör olarak artık sahnede olmasa da, Trumpizmin hala tesirini sürdürüyor. Trumpizm içeride ırkçı popülist sağa aradığı uzun soluklu kanı sağladığı üzere, dışarda da özgür ticarete karşı telaffuzlarıyla milletlerarası ekonomik sistemin üzerinde koyu bir gölge oluşturuyor. ABD seçmeni için hür ticaret muahedeleri iş ve aşının elinden alınması manasına geliyor. Bu yüzden Biden yoğurdu üfleyerek yiyor. Trans-Pasifik iştirake dönmesi anlaşılan vakit alacak.
Biden-Suga görüşmesinde Çin’deki insan hakları meselelerinin konuşulduğunun bildirilmesine karşın, başkanların açıklamalarında Hong Kong ve Sincan’a direkt atıf yapılmadı. Çin buna karşın gerekli bildirileri almış olacak ki, “Bunlar benim içişlerim, karışamazsınız” formunda her zamanki reaksiyonunu gösterdi. Meğer ABD ile Japonya ortasında bu hususta çok temel bir fark var. ABD, öbür birtakım batılı müttefikleriyle birlikte bu mevzuda çok açık bir hal takınırken ve Çinli yetkililere yaptırım uygularken, Japonya en değerli ticari partneri olan Çin’i insan hakları konusunda karşısına almak istemiyor. Suga tarafından söz edildiği üzere Çin’le samimi ve açık bir diyalog içinde olmayı tercih ediyor. Japonya için ticari çıkarlar daha önde geliyor. Birebir tavır Güney Kore bakımından da geçerli.
Biden’ın son Ermeni soykırım açıklamasına bir de bu mercekten bakmak lazım. ABD küresel ölçekte insan hakları bayraktarlığı yaparken ve Çin’i Sincan’da Uygurlara soykırımla suçlarken, Biden’dan Ermeni soykırım açıklaması yapmamasını beklemek gerçekçi değildi.
Biden ve Suga Tayvan Boğazı’nda barış ve istikrarın korunması, Güney Çin Denizi’nde güvenliğin sağlanması ve Hint-Pasifik bölgesindeki ticaret yollarının açık tutulması üzere bahislerde mutabık kaldılar. Bunlar ABD’nin öteden beri savunduğu şeyler. Japonya Abe devrinde anayasasını yeni bir yoruma tabi tuttuktan sonra, bu alanda daha öne çıkan bir tavır almaya başladı. Quad oluşumu Çin’in oldu bittilerine ve baskıcı siyasetlerine set çekmek için saflarını sıklaştırıyor. Ancak ortada bir de Çin gerçeği var. Çin beklenenden çok daha süratli bir biçimde askeri gücünü artırıyor. Tayvan Boğazı’nda ve Güney Çin Denizi’nde ABD artık hareket etmekte zahmet çekiyor. Birtakım ABD’li uzmanlar, ABD’nin Pasifik’teki asli çıkarlarının müttefik ülkeler Japonya ve Güney Kore’nin savunulmasıyla sonlu olduğunu, Tayvan ve Güney Çin Denizi’nde Vietnam, Endonezya, Filipinlerin güvenliği ve bu denizin açık tutulmasının ikincil kıymette olduğunu, ABD’nin bu bölgede istenmeyen riskler almaması gerektirdiğini vurguluyorlar. Bunlar şu anda akademik seviyede tabir edilen görüşler ancak muhakkak bir hissiyatı yansıtması bakımından dikkat alımlı. ABD şu anda inandırıcılığını sorgulatmak istemez. Bundan ötürü bölgedeki taahhütlerinden “U” dönüş yapması mümkün değil. Lakin Çin’le yaşanabilecek önemli bir kriz durumunda kendisini ne ölçüde ateşe atmak isteyeceği de sorgulanmalı.
MOON JAE-İN DE BİDEN’I ZİYARET EDECEK
Biden bu defa Suga’dan bir ay sonra Güney Kore Cumhurbaşkanı Moon Jae-in’i Washington’da ağırlayacak. Güney Kore de Japonya üzere ABD’nin ikili mukaveleyle savunma taahhüdünde bulunduğu bir müttefiki. Bu ülkede 28 bin 500 ABD askeri bulunuyor. Güney Kore Japonya’dan farklı olarak Quad üyesi değil. Japonya üzere Çin’le çok yakın ekonomik ticari alakaları var. Xi Jinping idaresinde Çin-Güney Kore ilgileri ABD’nin THAAD (termal yüksek irtifa saha savunma sistemi) füzelerini konuşlandırmasına kadar, Kuzey Kore ile alakalarını gölgede bırakacak kadar gelişmişti. Kuzey Kore zaafı nedeniyle Güney Kore’nin Quad’a katılarak Çin’i karşısına alması mümkün değil.
Moon Jae-in’in Washington ziyareti ABD açısından, Trump devrinde rencide edilen Güney Kore ile ittifak münasebetlerinin yine rayına oturtulmasına ve Çin karşısında Asya-Pasifik bölgesinde safların sıklaştırılmasına hizmet edecek. Lakin Moon bakımından Güney Kore’nin öncelikleri biraz farklı. Moon Jae-in birkaç gün evvel New York Times gazetesine verdiği mülakatta öncelikleri hakkında tereddüt bırakmayacak halde Biden’a Kuzey Kore’ye yönelik ABD siyasetine ince ayar verilmesi ve bir an evvel Kuzey Kore’yle direkt görüşmelere başlanması davetinde bulundu. ABD de esasen bunu yapmak istiyor fakat Kuzey Kore ile anlayışları çok farklı. Kuzey Kore yaptırımların kaldırılmasını görüşmeler için ön kaide olarak görüyor. Nükleer silahsızlanmayı ise ilkesel olarak kabul ediyor lakin bunun karşılıklı olmasını istiyor. Bunlar Biden idaresinin anlayışıyla taban tabana zıt konumlar. Biden idaresi işbaşına geldiğinden bu yana Kuzey Kore’nin tek istikametli olarak nükleer silahlardan arındırılmasına vurgu yapıyor. Çünkü bu ülkenin elindeki nükleer başlık ve füze kapasitesi yalnızca Güney Kore ve Japonya için değil, ABD için de yaşamsal bir tehdit oluşturuyor. Meğer sahip olduğu nükleer silahları rejimin bekası için vaz geçilmez bir garanti olarak gören Kuzey Kore, tek taraflı olarak nükleer silahsızlanmayı kabul etmeyeceğini tekraren ve en tehditkar sözlerle açıkladı.
Ortada çok bilinmeyenli, çok aktörlü bir sorun var. Üstelik denklemde Çin’e rol verilmedikçe bu hususta uzaklık sağlanması olanaksız. ABD ve Çin her alanda giderek sertleşen bir çatışma içindeyken Kuzey Kore üzerinde işbirliği yapabilecekler mi? Biden bakalım alışılmış telaffuzların dışına çıkarak, Moon’la görüşmesinde ikna edici bir yol haritası sunabilecek mi?
*Emekli Büyükelçi
