Mezopotamya’nın da içinde bulunduğu Yakındoğu’da savaş, tarih boyunca hiç bitmedi. Pekala, tarihin derinliklerinden süzülerek bugüne geldiğimizde barış istemek ve gerçekleştirebilmek sanki ne kadar mümkün?
Lisans ve yüksek lisansını İstanbul Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nde tamamlayan Heval Bozbay, Dokuz Eylül Üniversitesi’nde öğretim vazifelisi olarak çalışıyordu. Bozbay, 2 bin 211 akademisyenle birlikte, “Bu suça ortak olmayacağız” başlıklı bildiriyi imzaladı. İmzayı attıktan sonra, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi’ne sürgün edilen Bozbay, en son yayınlanan 25 Ağustos 2017 tarihli Kanun Kararındaki Kararname (KHK) ile de işten atıldı.
Arkeolog Heval Bozbay ile Mezopotamyalı yöneticileri, savaşın ve şiddetin sanat yapıtlarına nasıl yansıdığını, günümüzde Yakındoğu’daki savaş ve barış süreçlerini ve kendisinin de içinde bulunduğu durumu konuştuk.
‘ŞİDDETİ SERGİLEME DİLEĞİ, İÇGÜDÜSEL BİR DÜRTÜ’
Mezopotamyalı yöneticilerin savaşları ve kentlerin yağmalanmasını bir propaganda aracı olarak sanat yapıtlarına yansıttırdıklarını biliyoruz. Bilhassa Asur’da endişe ve tahakküm aracı olarak savaşın ve şiddetin görselleştirilmesi kelam konusu. Bu bahiste siz neler söylersiniz?
İnsanın geçmişine baktığımızda, şiddet birçok vakit, birçok toplumsal formasyonda tercih edilen bir ilgi kurma ve sorun çözme sistemi olagelmiş. Şiddet derken, savaş, çatışma, hengame, özsavunma üzere tüm seviyelerinden bahsediyorum. Şiddetin organize, sistematik, süreğen ve geniş çaplı formu olan savaş ise az çok merkezileşmiş güçlerin ortaya çıktığı, en az 5 bin yıldan beri, insanlık tarihinin, bilhassa de Yakındoğu’nun bir gerçeği maalesef. Eski Yakındoğu uygarlıklarında karşılaştığımız bir diğer olgu ise -sizin de dediğiniz gibi- şiddeti çeşitli formüllerle görselleştirmek ve sergilemek. Sümerlerden başlayarak, Akad, Asur, Babil üzere birçok uygarlığın sanat yapıtları, düşmanlarına uyguladıkları şiddeti ve yaptıkları azapları adeta göze sokarcasına sergileme gayesiyle yapılmış. Örneğin Sümerlerin ünlü Ur Levhası’nın bir yüzü savaşı, esirleri, ganimetleri betimler. Yeniden Akad hükümdarı Naram-sin’in meşhur steli, düşmanı olan Lullubileri nasıl ayakları altına alarak ezdiğini ve onların yaşadığı dağları nasıl fethettiğini gösterir.
Örnekleri çoğaltabiliriz, bilhassa Asur sanatı, bu hususta bir epey güçlü.Yalnızca heykel, kabartma üzere görsel eserler değil, çiviyazısı evrakların de birçoğu detaylı savaş tasvirleridir. Yani şiddetin yazı, heykel, fotoğraf üzere araçlarla betimlenerek sergilenmesi konusunda eski Yakındoğu uygarlıklarından kalma varlıklı bir mirasa sahibiz. Geçmişte yaşamış insanların aklından neler geçtiğini tam olarak bilebilmek mümkün değil doğal. Ancak bu şiddeti sergileme dileği adeta içgüdüsel bir dürtüden; düşmanı küçük düşürme, aciz, sefil gösterme dürtüsünden kaynaklanıyor. Alışılmış iç ve dış propaganda, düşmana gözdağı verme üzere çeşitli ‘faydaları’ da var.
‘ŞİDDETİ SERGİLEME, GÜNÜMÜZDE DE HALA DEVAM EDİYOR’
Günümüzdeki çatışma süreçlerinde ve savaşlarda da gibisi teknikler hâlâ kullanılıyor. Ne dersiniz?
Hatırlarsanız, 2003’teki Irak işgalinin akabinde, Amerikan askerlerinin Ebu Gureyb Cezaevi’ndeki Iraklı tutuklulara uyguladıkları fizikî ve cinsel şiddet imgeleri ortaya çıkmıştı. ABD yetkili makamları, bunun münferit bir olay olduğunu açıklamıştı. Lakin o denli olmadığını Guantanamo, Irak ve Afganistan’daki başka askeri cezaevlerinden biliyoruz. O imajlar uzun müddet kamuoyunu meşgul etti, her çeşit medya organında, neredeyse çocuk mecmualarında bile yayınlandı. Her ne kadar sızdırıldığı tez edilse de, imgeler aslında bahsettiğim düşmanı aşağılama, aciz gösterme dürtüsünün bir kesimiydi. Yeniden birebir savaşın sonunda Saddam’ın bir sığınakta, bir oldukça sefil bir durumda yakalanmasının manzaralarını de bu bağlamda örnek verebiliriz. Çok yakın bir vakitte yaşanan Ermenistan-Azerbaycan çatışmasından toplumsal medyaya yansıyan görüntü ve fotoğrafların birçoklarında, karşı tarafın askerlerinin ve sivillerin düştüğü aciz durumlar sergileniyordu. Tekrar birkaç yıl evvel IŞİD’in sadece insanlara değil, mimariye ve sanat yapıtlarına bile uyguladığı şiddet imgelerini pornografik bir kurgu haline getirerek, bir epey profesyonel bir biçimde yaydığına da maalesef şahit olduk. Yani günümüzde de şiddetin kendisi kadar, onun pornografisi diyebileceğimiz şiddeti sergileme, gösterme davranışı farklı araçlarla da olsa, hala devam ediyor.
Elbette bu karşılaştırmayı yaparken, 3-5 bin yıllık bir sıçrama yapıp bunları birbiriyle eşitlemeye çalışmıyorum; birbirini andıran bu iki davranış kalıbının gerisinde, birbirine benzemeyen, çok çeşitli saikler var. Lakin düşmanı aşağılamanın, savaşçılarını ve özellikle önderini küçük düşürmenin ve bunu çeşitli yollarla “dosta, düşmana” sergilemenin de bu davranışın arkasında yatan itkilerden biri olduğunu söyleyebiliriz.
‘ŞİDDETİ KÜLTÜRLE DİZGİNLEYEBİLİRİZ’
Şiddetin yahut savaşın bu derece yaygın olmasını neye bağlayabiliriz?
İnsan neden şiddete başvurur, neden şiddet uygulamaktan haz alır? Yahut kötülük nasıl bu kadar sıradan bir hale gelir? Bu cins sorular yüzyıllardır insan zihnini meşgul ediyor. Arkeoloji-antropoloji literatüründe de şiddetin kökeniyle ilgili bir uzlaşı yok. Kabaca iki yaklaşımın ön plana çıktığını söyleyebiliriz. Bir tanesi şiddet olgusunun kültürel olduğunu sav eder. Kimi toplumlarda şiddetin çok yaygın olduğunu, kimilerinde ise çok az görüldüğünü yahut hiç görülmediğini, münasebetiyle şiddet olgusunun içine doğduğumuz toplum tarafından belirlendiğini savunur. Sahiden de geçmişte ve günümüzde şiddete başvurma davranışının hem bireyler hem de toplumlar seviyesinde çok değişken olduğunu biliyoruz. Buna nazaran, şiddet olgusu insanın tabiatından değil, kültürel formasyonundan kaynaklanır. Bu yüzden de her alandaki şiddeti kültür, yani eğitim ile ortadan kaldırabiliriz, kâfi ki bu tarafta bir irade sergileyelim. Natürel bu biraz romantik ve optimist bir bakış açısı bana nazaran.
Varsayım edeceğiniz üzere, öbür teze nazaran, şiddet insan çeşidinde içgüdüsel birtakım köklere sahip. Şiddete bu kadar düşkün olmamızın en temel sebebi, cinsimizin ‘özünde’ yani tabiatında olması. Bu yaklaşımı sonuçlarına vardırdığınız vakit, şiddeti legalleştirme üzere bir yere ulaşma ihtimaliniz de var. Aslında bu argümana yönelik en temel tenkit de budur ekseriyetle. Kolaylaştırarak söylersem, nasıl ki üremek ve bunun için çiftleşmek içgüdüselse ve bu gayretimizden ötürü kınanamayacaksak; şiddet de içgüdüsel ve doğal bir davranış. Ve insanların vakit zaman bu içgüdüsel davranışı sergileme ihtimali var.
Fakat burada şunu vurgulamak gerekir: Biz sadece “doğal durum”daki canlılar değiliz, hatta tahminen ondan fazla “kültürel durum”daki canlılarız. Yani nasıl ki üreme içgüdümüzü birden fazla vakit kültürel nedenlerle kısıtlıyor yahut belirli kültürel kodlar biçiminde sergiliyorsak birebir biçimde şiddeti de kültürle dizginleyebilir yahut farklı alanlara yöneltebiliriz. Ve işte şiddetin içgüdüsel olduğunu argüman edenlere nazaran durum aslında böyledir; yani insan tipi uygarlaştıkça şiddet de ya azalmış ya da artık daha -tırnak içinde söylüyorum- “makul” ölçülere gelmiştir. Sonuç olarak her iki yaklaşım için de -istediğimiz takdirde- şiddet davranışı azaltılabilir. Doğal bu sadece tek tek bireylerin isteğine bağlı bir sıkıntı değil, bireyleri aşan birtakım münasebetler, kurumlar ve saire kelam konusu.
‘KALICI BİR BARIŞ İÇİN PARADİGMANIN DEĞİŞMESİ GEREKİR’
Pekala, yakındoğudaki barış süreçlerini arkeolojik olarak nerede görüyoruz?
Açıkçası tekrar biraz karamsar bir tablo çizmek durumunda kalacağım. Yakındoğu’da savaşın yaşanmadığı, uzun müddetli, kalıcı bir barışın hâkim olduğu bir periyot neredeyse yok. Tahminen güçlü başkanların bölgedeki başka güçleri tekrar savaşarak devre dışı bırakmasının akabinde gelen, kısa müddetli savaşsız periyotlardan bahsedebiliriz. Yani o çok sevdiğimiz argümanın tersine, petrol bulunmadan ya da emperyalist batılılar karışmadan evvel de Yakındoğu o denli huzurun karar sürdüğü bir yer değildi maalesef. Alışılmış Yakındoğu bir epey geniş bir bölge; bugün olduğu üzere, bir köşesinde savaşlar sürerken, bir öteki köşesinde olağan hayat devam ediyordu geçmişte de.
Buradan tekrar günümüze gelirsek, mevcut iktidarların ve otoriter idarelerin Yakındoğu’ya barış getireceğini düşünmenin safdillik olacağı kanaatindeyim. Esasen bireylerden yahut iktidar odaklarından bağımsız olarak, ismine ister kapitalizm deyin, ister ulus-devletçilik, ister milliyetçilik, mevcut paradigmanın Yakındoğu’ya bir barış getirme ihtimali olduğunu pek sanmıyorum. Kalıcı ve uzun erimli bir barış ortamı için mevcut paradigmanın değişmesi yahut ortadan kalkması gerekir. İçinde bulunduğumuz hâl, ezelden ebede sürecekmiş üzere görünüyor olabilir ya da birileri tarihin sonuna geldiğimizi sav edebilir. Fakat arkeoloji perspektifinden bakarsak, bireyler üzere toplumlar, devletler, ideolojiler de doğar, büyür ve ölür. Elbette bununla ‘kaderimize razı olalım, her şey olacağına varır’ üzere sinik bir kanıyı savunmuyorum. Hem kendimiz hem de çocuklarımız için kalıcı ve daima barış ve refah ortamı yaratma uğraşımızı her vakit sürdürmek zorundayız. Aksini düşünmemiz garip olur.
‘İMZACILARIN BAŞINA GELENLER BEKLENMEDİK DEĞİL’
Siz de “barış” için imza attınız ve işinizden atıldınız. Bunu yanıtlamak tahminen sıkıntı fakat içinde bulunduğunuz durumu geçmişle kıyaslama yaparak nasıl okursunuz?
Türkiye’nin, Kürtlerin ağır olarak yaşadığı bölgesinde, yüz yıldan fazladır devam eden bir sorun var. Başından beri de bu sorunu şiddet uygulayarak çözebileceğini düşünen bir devlet aklı var. Bu aklın karşısında da her devirde sorunun şiddetle çözülemeyeceğini söyleyenler oldu. Benim de imzacısı olduğum Barış Akademisyenleri Bildirisi, bu fikrin, muhakkak bir vakit kesitindeki sözüydü. Geçmişte de barış talebini lisana getirenler ‘vatan hainliği’, ‘terörizm destekçiliği’ üzere çeşitli ithamlara maruz kaldılar, kovuşturmalara uğradılar. Bu bakımdan beklenmedik bir şey değil imzacıların başına gelenler.
Öteki taraftan, akademi her vakit farklı kanıların odağı olmuştur. Bu yüzden de her vakit statükonun, iktidarın, muhafazakâr fikrin amacındadır. Osmanlı’nın son periyotlarından, yani çağdaş manada üniversitenin kurulduğu birinci vakitlerden beri, iktidarı ele geçiren çabucak her odağın birinci işlerinden biri, akademiyi hizaya çekmek olmuştur. Cumhuriyet kurulduğunda Darülfünun hocaları, ‘Cumhuriyet karşıtı’ oldukları, 27 Mayıs darbesinden sonra 147’ler (ki biri de arkeologların düzgün tanıdığı Halet Çambel’dir) ‘tembel, yeteneksiz ve ıslahat düşmanı’ oldukları, 12 Eylül’den sonra 1402’likler ‘sakıncalı’ oldukları üzere münasebetlerle üniversiteden atıldılar. Türkiye’de iktidarınkinden farklı bir kelam söyleyenin başına bu tıp olayların gelmesi sürpriz değil. İnsanları fikirlerinden ötürü cezalandırınca kaybeden sadece o beşerler değil, bütün bir toplum oluyor. Sonunda da elinizde üniversiteleri ‘fuhuş yuvası’ olmakla itham eden beşerler kalıyor. Benim ferdî olarak ıstırabım bu taraftadır.
