Bejan Matur’u doksanlı yıllarda Defter başta olmak üzere mecmualarda çıkan şiirleri ve akabinde gelen “Rüzgâr Dolu Konaklar”la (1996) tanımıştık. Daha sonra “Tanrı Görmesin Harflerimi” (1999), “Ayın Büyüttüğü Oğullar” (2002), “Onun Çölünde” (2002), “ İbrahim’in Beni Terketmesi” (2008), “Son Dağ” (2015), “Aşk Olmayan” üzere kitaplarıyla çağdaş Türkçe şiirde, iki binli yıllarda ismi ön plana çıkan isimlerden oldu. Fakat şunu da belirtmek gerekir: Matur’un kitaplarının birçok iki binli yıllarda yayımlansa da şiirlerinin yapısı, lisanı, sesi bu devirle hudutlu değildir…
Şiirleri birçok lisana çevrilen Matur, son kitabından beş yıl sonra okurla “ışığın”, “güneşin” ve “tozun” şiirlerini bir ortaya getirdiği “Dünya Hoştur Hâlâ”yla buluştu. Everest Yayınları’ndan çıkan “Dünya Hoştur Hâlâ”da otuz beş şiir yer alıyor. Kapak deseni İnci Eviner’e ilişkin kitapta “Işık”, “Güneş” ve “Toz” başlıklı üç kısım bulunuyor. “Işık” başlıklı birinci kısmın birinci şiiri kitapla tıpkı ismi taşıyor; bu şiirden bir kısım okuyalım:
dünya hoştur hâlâ
ve müzik doludur.
büyük koroların tanrısallığı ile
böceklerin kolay serzenişi ortasında
sızlayan kalptir dünya.
o sesleri duymuş olmak
cennet mi?
o hudutta kalmış olmak pekala?
güzellikle gerçek ortasında
unutkan ve yabancı.
büyüdüm evet
artık bunu bir veda sayabilirim.
büyüdüm dikenlerin müziğiyle
cırcır böceğinin
yaz uğultusu karışan masalında.
iğde kokuları
ve dorukların ortasında
gizlice büyüdüm.
Ses, başından itibaren Bejan Matur’un şiirinde kurucu öğe olarak dikkati çeker. Bunun hem kendisi tarafından hem de yayımlanan kitaplarıyla ilgili değerlendirmelerde lisana getirilen bir özellik olduğu biliniyor…
Cevat Çapan, “Rüzgâr Dolu Konaklar”ın art kapak yazısında, “Bejan Matur’un dağ rüzgârlarının ürkütücü lakin arı soluğunu getiren şiirlerle dolu” diyerek devam eder: “Yerini bulamamış bir göçün arayışı, kervansaraylara uğramayan kervanların, baharat kokulu hanların alacakaranlığında belirip kaybolan gölgelerin iç içe geçen imgeleri. Lakin daha da değerlisi gerçeklerden masallara, masallardan gerçeklere gidip gelen sevgi sürgünü göçebelerin tabiatın taşına toprağına sinen acılarını lisana getiren şiirler. Düş gücünün mantığıyla Doğu’nun karmaşık yaşantılarını lirik ve masalsı bir lisanla canlandıran bir imge ve ezgi zenginliği.”
Lakin onun sesinin, çağdaş Türkçe şiirde örneğin Yahya Kemal’in ya da Nâzım Hikmet’in sesiyle rastgele bir yakınlığı yok. Lakin Ahmed Arif’in, Cemal Süreya’nın ya da Melih Cevdet Anday’ın, Turgut Uyar’ın sesiyle de ilişkilendirilebilir üzere değil… Öte yandan, andığımız şairlerin seslerinin yüksek perdeden olsa da, olmasa da nihayetinde erkek ve eril oluşu elbette değerli. Fakat Gülten Akın’ın sesiyle de Matur’un şiirlerindeki sesin, beklentinin tersine, vakit zaman temas etse bile daima bir bağ içinde olduğundan kelam edilemez. Örneğin Gülten Akın’daki “annenin sesi”, Bejan Matur’da, bayan halinin çok daha yalın ve öznel sesi olarak ön plana çıkar… Şu da var ki Matur’un, şiirlerinde bayan kimliği kıymetlidir fakat temel sorunu tek başına bu değildir. Bejan Matur’un şiirlerindeki sesle ilgili tahminen, bir benzetme yaparak şöyle diyebiliriz: Balyozla vurmaya gerek kalmadan, bir hafif dokunuşla, İranlı şair Furuğ’a oldukça yakın bir ses oluyor, onun şiirlerinden yükselen. Ortada, kulağa Latin Amerikalı şairlerin sesine yakın bir ses de çalmıyor değil…
Özetle Matur’un şiirinde ses ne kadar belirleyiciyse o sesin, bayan sesi oluşu da bir o kadar dikkat caziptir.
İskender Savaşır, “Rüzgâr Dolu Konaklar” yayımlandığında, Cumhuriyet Kitap ekinde çıkan yazısında, “Kitapta işittiğimiz ses, tarihi kuran değil savrulan, zorla bir yola koşulan bir öznenin sesi” diyor.
Bejan Matur’un varlığa, varoluşa içkin sesi, “çözülemeyen soruna” ya da “krize” dair bir sestir birebir vakitte. Ya da kapanmayan, yaşadığı surece uğraşacağı hesapla ilgili. Onu kuşatan, işaretleyen, lisana getiren; hatta tahminen lisana getirmese çıldırmaya götürecek bir ses… Aktaracağımız betikler, “İki Irmağı Var Suriye”nin başlıklı şiirden:
Güllerin kesilişinden kelam eden
Bir bayan tanıyorum ben.
Irmakları isimleri ile bilen.
Biri Fırat
Oburu kan!” diyen
(…)
o yorgun kentte,
koyu ceviz tabutların
karanlığını gizlemek için
beyaz gülleri kesiyorlardı
incelikle.
vefatı değil,
açısı örten.
beyaz gülleri.
Çağdaş Türkçe şiirde şairin en melankolik olduğu anlarda bile kelam bir biçimde umuda bağlanır… “Dünya Hoştur Hâlâ”da da bunun, bu halin geçerli olduğunu söyleyebiliriz. Kitabın ismiyle birlikte, içindeki şiirlerin bakış açısına da gönderme yapan “Dünya Hoştur Hâlâ” kelamının yüklendiği iyimserliği ve umudu dikkate alırsak Matur’un, çağdaş Türkçe şiirin retoriğinin içinde kaldığını düşünebiliriz. Şu dizeler, “Işığın Bükülmesi” başlıklı şiirden:
gücüm var hâlâ
sözleri düzgünleştirmeye
kainatla konuşmaya
gücüm var.
başlayabilirim karanlığı aralayarak
bakmaya ruhun gözlerine.
ve başlayabilirim
ismini koymadan bildiğim
anları saymaya.
gittim başlangıca
bana bir armağan olarak sunulan
yaradılışın sancısına gittim.
“Dünya Hoştur Hâlâ”da, özellikle şiirden şiire ilerledikçe, bize şunlar da söyleniyor güya: Dünya hâlâ hoş, fakat ben “masumiyetin yası”nı tutuyorum. “Masumiyetin yası” tabirinin altını çizmek gerekiyor. Bejan Matur’un kitaptaki şiirlerinin sesinin ve geri planındaki sorunsalın bu kavramın kılavuzluğuyla daha bir aydınlığa çıktığını düşünüyoruz.
Matur’un lisana getirdiği “masumiyetin yasında”, kendi isteği dışında koparıldığı yuvadan, yurttan, sıladan uzakta; gurbette göçebe, bir türlü yerleşecek bir yer bulamamış olmanın hisleri, fikirleri var… Lakin, anıda kalmış sılayla, yuvayla, yurtla birlikte kaybedilmiş “masumiyet çağına” ilişkin bir yas da var üzere. Mırıltılı, masalsı sesin temsil ettiği biraz da o kaybedilen “masumiyet çağıdır” güya.
Bejan Matur’un kitabını, şiir öznesinin isteksiz biçimde koparıldığı sılaya, yurda, yuvaya hasreti olarak yorumlayabildiğimiz üzere yasını tuttuğu “masumiyet çağına” bir sesleniş olarak da okumamızda belirleyici birtakım etkenler kelam konusu… Öğrenilmiş değil de varlığa, varoluşa içkin sesin, mırıltının, masalsı lisanın arka alanındaki esrikliğin, acının ve yasın kışkırttığı o esrik şuurun izdüşümü olması gibi… Matur, bilhassa bu istikametiyle bedellendirilen şiirleriyle farklı bir şair kimliği kazandı. “Gerçek Sessizlik Sesle Doludur” isimli şiiri okuyalım:
bir sefer
bir kere daha
inandım
sözler doğamdır benim
müzik benim kanım
Şairin vakit içinde yapıtında yalınlaşmayı, sadeleşmeyi, azaltmayı tercih etmesi, özelikle dilsel öğelerin kullanımında daha tavırlı davranması, teknik açıdan ehil duruma gelmesi beklenen bir gelişmedir.
Lakin sadece vakit içinde kazanılan tecrübeye, bilgiye, görgüye yaslanarak yazılan; arayışın, yeniliğin, tazeliğin ihmal edildiği şiir şairini de, okurlarını da hayal kırıklığına uğratabiliyor…
Ayrıyeten şairin ünlenmesi; bilinirlik, okunurluk bakımından yayılıp genişlemesi, kısaca popülerleşmesi heyecan verici olmakla birlikte derinliğin kaybıyla sonuçlanabiliyor. Bu durum, tahminen başlangıçta fark edilmiyor. Fark edilse de önemsenmiyor. Fakat bu durumda maceranın sonu hüsranla bitebiliyor. Kısaca söylersek şairin, riskten vazgeçtiğinde, kaçındığı riskin sonuçlarını da aşan bir kayıpla müsabakası mümkün olabiliyor.
Şairin başlangıçta övgüyle karşılanan özelliklerinden vakit içinde çeşitli nedenlerle vazgeçmesi, örneğin lisanının çoklu mana üreten dinamiğini oluşturan ve çağrışım genişliğini harekete geçiren imkânları seferber eden tavrını değiştirmesi, örneğin tekrara düşmesi, söyleyişin sıradanlaşması, gerileme olarak söz edilir. Bunu tahminen, şiirde dilek edilen ipek dokumanın yerini haraşo örgüye bırakmasına benzetebiliriz.
Öte yandan okur elbette değerli bir heyettir, göz arkası etmemek gerekir. Ancak kâfi midir? Bunu şunu belirtmek için söylüyoruz: Şayet şair, başlangıçta farklı çevrelerden geniş dayanak almasını sağlayan çıkışını borçlu olduğu arayışını vakit içinde tavsatırsa çoklukla bunu ona hatırlatan olmuyor. Okur da dahil. Tahminen şair de duymak istemiyor, duysa da umursamıyor. Meğer tenkidin boşluğunu doldurmasa da okurun bunu, bu hatırlatmayı yapması, şairin arayışını tavsatmaması açısından değerli olabilir. Fakat süreç o denli işlemiyor ne yazık ki.
Bejan Matur’un, şimdi yolun başında, birinci şiirleri ve kitapları kuvvetli bir dayanak ve referans buldu. Ondan sonraki süreçte bazen üç, bazen beş yıllık dönemlerde yeni kitapları yayımlandı. Şiirlerini farklı kanalları da deneyerek okurla buluşturdu… Fakat yapıtlarının, başlangıçtaki incelemeleri, değerlendirmeleri saymazsak eleştirel bir imtihandan geçtiği söylenemez.
Bunu belirtmemizin nedeni şu: Şairlik serüveninde uzun bir süreyi geride bırakmış olan Matur, güya ustalığını konuşturmayı daha bir önemsemiş görünüyor. Bu izlenimimizin son kitabıyla biraz daha pekiştiğini tabir etmek isteriz. Fakat şiirde ustalaşmanın, “efendimiz acemilik” olan hali değiştirmenin bir bedeli var. Bunu, alışılmış ki Bejan Matur da bilir. “Bizans Sesleri” başlıklı şiirden bir kısım aktaralım:
eğil bak,
gör o eski lisanı
bizi insan kılan gerçekleri
ve itimat duymamızı vakte
devam etmemiz için.
her şey akar evet
her şey değişir
hiçbir şey birebir kalmaz
ve gerçekte hiçbir şey yoktur!
Bejan Matur’un ne yazsa okuyacak bir okur kitlesi olduğu biliniyor. O nedenle “Dünya Hoştur Hâlâ”nın da ilgiyle karşılandığını, heyecanla okunduğunu, okunacağını kestirim etmek sıkıntı değil.
Şunu da söyleyelim: Şair, günün sonunu düşünebilir. Ancak yarını daha çok düşünür. Bu özellikle, şiirin vaktin imtihanını geçmesi, güncelden tarihsellik basamağına çıkabilmesi için değerlidir.
Kelamı “Dünya Hoştur Hâlâ”ya bırakarak bitirelim:
ey ırmak söyle bana
nereden akmaktasın
hangi eksiklikten?