İnsan doğuştan mı berbattır? O denli mi yaratılmıştır? Yoksa kötülük, vicdan körleşmesinin doğal bir sonucu mudur? İnsan berbatlığı ve berbatlığın kaynağı, asırlarca tartışıldı. Kötülük sorunu bağlamında kabahat ve ceza kavramları da tartışıldı. Bugün, bulunduğumuz noktada tartışılmaya devam ediyor. Her gün cinayetin, tacizin, tecavüzün, istismarın, ruhsal ve fizikî şiddetin yeni örneklerini görüyor, duyuyor, okuyoruz. Yeniden her gün, bu olaylara verilen tepkilerdeki çeşitliliği de fark ediyoruz. Herkesin kendine nazaran bir cezalandırma sisteminin olduğu, üniversal ahlak yasasının ve hukuk kurallarının geçerliliğinin tamamıyla sorgulandığı aşikâr. Ki bahsi geçen cürümlerin birçoğunun, bu ferdî cezalandırma sisteminin bir sonucu olduğu da aşikâr.
Bunlarla birlikte, çağdaş vakitlerde sıkıntının, insanın “kötü” hareketlerini haklı çıkarmaya yönelik bir içeriğe dönüştüğünü gördük. Bu tavır edebi metinlere de yansıdı kuşkusuz. Ahlak ideolojisinin öğretileri ve kötülük sorunu temeline inşa edilen fikirler, sanat yapıtlarında yer buldu kendilerine. Berbat lakin haklı kahramanlar gördük. Daha da ileri giderek, makûs lakin “özünde iyi” kahramanlar gördüğümüzü de söyleyebilirim. İnsanın çocukluk travmaları, işte bu “özünde iyi” anlayışını desteklemek için kullanıldı, makûs kahramanların “dönüşüm hikâyeleri” anlatıldı. “Kitlesel” merhamet, bu kıssalara eşlik etti.
Neden bunlardan bahsediyorum? “Doğru yapıyoruz” – “yanlış yapıyoruz” demek için değil elbette. Bir kurmaca kozmosa, Gökhan Bakar’ın Everest Yayınları’ndan çıkan hikaye kitabı ‘Sahipsiz Şeyler’e temas etmek için… Kötülük, hata ve ceza kavramları her edebi metinde farklı biçimlerde karşımıza çıkıyor. Bakar’ın kitabı da onlardan biri; sıkıntıya yeni çukurlar kazan bir hikayeler toplamı.
VİCDANDA İKİ OYUK: CÜRÜM VE CEZA
Vicdan ve masumiyet… İkisi de yitirebilir. Canımız yanmışken/yakılmışken ne kadar vicdanlı olabiliyor, vicdanımız körleştiğinde ne kadar suçsuz kalabiliyoruz? Bakar’ın kitabında yer alan on bir hikayenin, bu iki dinamik odağında birbirine bağlı ve onların birbirlerini bütünleyerek büyük bir kıssaya hizmet ettiklerini söylemek mümkün. Bu niteliğiyle bir bulmacayı andırıyor kitap. Her hikaye bir ipucu ve her yeni hikayede eksik harfler tamamlanıyor. Bununla birlikte anlatıcılar da değişiyor ve böylelikle bu çoksesli ortamda hikaye şahıslarına kendi öykülerini/travmalarını anlatma imkânı sunuluyor. Bir ideolojisi olan kitaplardan ‘Sahipsiz Şeyler’, kendi cezasını kendi kesenler var bu hikayelerde.
Sahipsiz Şeyler, Gökhan Bakar, 150 syf., Everest Yayınları, 2021. Kitabı özel kılan, Bakar’ın madalyonun başka yüzüne de, tahminen daha az görünenine değil lakin daha az dillendirilenine bakıyor olması. Erkeklerin dünyasını bütün çıplaklığıyla yansıtıyor müellif. Tacizin, ruhsal ve fizikî şiddetin bu gerçeklik cihanında ne biçimlerde göründüğünü ortaya koyuyor. Yani, “erkeklik meselesi” olanı, “gurur yapılanı”, “susulanı” aktarıyor okuruna. Bu durumun doğal bir sonucu olarak anlatıcıların kullandığı lisan de muhtevaya uygun yaratılmış. Öfkeli, yer yer küfre yaslanan, gerçek bir lisan bu. Öte yandan kitabın tartıştığı problemlere uygun sinemalara, kitaplara, düşünürlere de göndermeler yapıyor Bakar. “Masumiyet” sinemasına, Améry’nin ‘Suç ve Kefaretin Ötesinde’ kitabına örneğin, veya faydacılık prensibiyle ahlak ideolojisinin öne çıkan isimlerinden Bentham’a. Şuurlu bir okur kitlesine sesleniyor.
Kitabın açılış hikayesi “2018 Kapanı”nda gezinirken klasik bir hikaye kitabıyla muhatap olmadığımızı çabucak anlıyoruz. Okuru şimdi birinci paragrafta sersemleten bir üslubu var Bakar’ın. Şöyle diyor anlatıcı: “Hakan yüzünü kanepe koluna bastırmış hareketsiz yatıyordu. Saçından tutup kaldırdığımda gözlerindeki vahim görüntüyle karşılaştım. Ağlamaktan kırmızı. Dünyası yıkılmıştır kesin. Altında kalmak istemedim. Kahkaha attım.” (s. 9) Altında kalmamak için kahkaha atmak… Birinci vicdansızlık pırıltısı. Bu cümleleri kuran Kenan Namir’in, yıllarca ağlayamadığını, gözünden bir damla yaş akıtamadığını biliyoruz. “Vicdansız” görünen Kenan’ın, konu çocuğu olduğunda -nihayet- ağlayabildiğini, en sonunda da kendi cenazesinde konuştuğunu okuyoruz; bu konuşmadan sonra ona “vicdansız” etiketi yapıştırmak kolay değil.
Bakar’ın hikayelerinde başroller daima erkeklere verilmemiş elbette. Kötülük bir sorun olarak bayanların da hayatının orta yerinde. Kitabın ikinci hikayesi “Bir Seninle Konuşuldu Tüm Bunlar”ın Nesrin Hanım’ı örneğin, şiddet gören bir bayan. Uykusunda kaybettiği kocasının mevtini dört gözle beklemiş, onu kendi elleriyle öldürmeyi de arzulamış bir bayan. Bahsi geçen koca, Umur, vaktinde Nesrin Hanım’ı oğluyla birlikte “batakhane”den kurtarmış. Ancak bu “iyilik”, vakit içinde büyüyen bir berbatlığa dönüşmüş. Âşık adam rolü oynayan Umur, hiçbir vakit erkeklik komplekslerinden kurtulamayanların tipik bir örneği. Nesrin Hanım’ın onun hayvan mezarlığına gömülmesini istemesi ise bir bayanın âşık olduğu insan tarafından getirildiği vaziyeti ortaya koymakta.
Fichte, vicdanın “yanılmaz” olduğunu ileri sürerken insanın deneyimledikleri sonucunda vicdanını kaybedebileceğini de işaret eder. Kimse doğuştan vicdansız veyahut şeytani bir varlık değildir. İnsan, ahlaki pahalara yabancılaştıkça vicdanının sesi de derinlere gömülür. İşte Nesrin Hanım’ın durumu, bundan farksız. Onun vicdanını körleştiren, ona insan öldürmeyi düşündüren şey, dolaysız dürtüleri değil, şahsen deneyimledikleri. Bakar, hikaye şahıslarının büyük travmalarını okuruna yansıtıyor, evet. Ama bir yandan da küçük detaylarla durumun vahametini ortaya koyuyor. Nesrin ve Umur’un farklı zeytinlere layık görülmesi mesela, yeterli bir örnek olacaktır: “Tezgâhta iki zeytin tabağı vardı. Biri eşine özel; az tuzlu ve değerli olanlardan. Öbürü Nesrin Hanım için, bir yıl boyunca talim edilen çürük çarık zeytinlerle dolu on kiloluk tenekeden.” (s. 17-18)
Bu hikayede Nesrin Hanım, Kenan ve Ayla ortasında “ceza” üzerine geçen sohbetin, kitabın ruhunu en uygun yansıtan kısımlardan biri olduğunu da eklemeliyim. Hatalıyı toplumdan soyutlamak, ona verilecek en acımasız, en “doğru” ceza mıdır sahiden?
“Katilin bayanın vücuduna ve ruhuna kastetmesini takiben toplumdan ayıklanması, yalnızca onu yok etmiş olmaktan öteki ne işe yarıyor? Hatalının insan dışı varlık olarak kabul edilmesi canavarlarla uğraşın ötesine taşıyacak mı bizi? Hem birden fazla erkek canavarlaşmaktan, o denli anılmaktan, kendilerini inanılmaz kılmaktan rahatsız olmaz. Hatası utandırıcı nedenlere hasretmek tahlil müdür, bilmiyorum, sen de haklısın elbette. Benim aklım karıştı biraz.” (s. 28-29)
HUKUK MANİPÜLASYONDUR
Hikaye şahıslarının başına gelenleri fazlaca açık etmeden ve muharririn hazırladığı sürprizleri bozmadan, cürüm ve ceza odağında birkaç noktaya temas etmek istiyorum. Kitabın en dikkat alımlı hikayelerinden “Şeltüküs Vakası”, kitabın bir öbür hikayesi “Ölüm İtalik Değil” ile birlikte okunduğunda bütünleniyor. Bu iki hikayede istismar, intihar, tecavüz, hem ruhsal hem de fizikî şiddet var. Bu hikayeler, kabahat ve ceza kavramları üzerine en çok düşündüğümüz, hikaye şahıslarını yargılamaktan kendimizi alamadığımız hikayeler. Ki Bakar’ın da attığı düğümlerle bahsi geçen hikayelere farklı bir titizlik gösterdiğini düşünüyorum. “Bir Seninle Konuşuldu Tüm Bunlar” hikayesinden tanıdığımız Âdem ve Neşet ortasında yaşananlar, yeniden Âdem ile kitap boyunca kendini unutturmayan Kenan ortasındaki tansiyon, hikayelerin tabanını oluşturuyor. Muharrir, hikaye bireylerinin “yaşadıkları” sonucunda “yaşattıklarını”, körleşmiş vicdanlarının sebep olduğu hareketleri şahsen kendilerine itiraf ettiriyor:
“Sana benzeyen birkaç bireye çeşitli ve haksız acılar yaşattım.” (s. 50)
Bu hikayelerin hem hatalısı hem mağduru olan bir bayan var: Hande. Onu “leitmotiv”e dönüşen ve farklı hikayelerde karşımıza çıkan cümlesiyle (“Sen benim kalbimi kırdın.”) tanıyoruz. Yalnızca televizyonda bir erkeği izliyor diye kendisine azap eden Âdem ile bir ölüye tecavüz etmeyi aklından geçirecek kadar katılaşmış Kenan ortasında bir yerde duruyor Hande. Tahammül sonları çoktan zorlanmış, vaktinde erkeğin erkeğe ettiğinin cezası kadınlığına kesilmiş.
“Bir erkeğin başkasına yapmak isteyip yapamadıklarını mı yaşıyoruz diye düşündüm.” (s. 83)
Bu durumda, Hande’nin işkencecisini öldürmesi bir cürüm mudur? Bir avukat olan Kenan’ın sistemi eleştirdiği kelamlarına bakalım:
“Kanunlar kâfi değil. Onların somut olaya transfer biçimini daha evvel yaşanmış bir hadiseyle kıyaslamak ister yargıcın başı. Burada en keyifli kısmı başlar işin, bir şeyin bir istikamette gerçekleştiğine yönelik yargılayanların içinde tam kanaat uyandıracak alakalar, nedensellikler. Eksik bırakılmış yanın muazzam hukuk bilgisi ve soyut normlarla doldurulması işi. Hukuk manipülasyondur yani Hande.” (s. 84)
Bir öbür “suç” hikayesi “Masumiyet Kaybı”nda “sapık bir lise öğretmeni” olarak yargılanan Eser’e kulak veriyor okur. Onun masumiyetine inanan tek kişi avukatı Kenan oluyor. Eser’le ilgili bir karara varamadan yeni hadiseler gelişiyor ve “sapık bir lise öğretmeni Eser” bir anda “katil Eser”e dönüşüyor. Okurun sersemlediği anlardan biri daha. Ortada bir kabahat var, lakin ceza hakkında fikrimiz yok. Üstelik masumiyet de çoktan kaybedildi.
SUÇA PAYDAŞLIK – SUÇA TANIKLIK
Sular hiç durulmuyor ‘Sahipsiz Şeyler’de. Bakar, tansiyon öğesini kimi hikayelerinin orta yerine yerleştirmiş; bazılarında ise aksiyona hizmet eden bir “hazırlayıcı” olarak kullanmış. Sözgelimi “Yer Yatağı” hikayesi, anlatıcı Emir’in, kuzeni Ayhan’ın İsveç’ten gelmesini ve ardından yaşananları aktardığı bir hikaye. “Erkeklik meselesi” yüzünden gerçekleşen bir tartışmaya şahitlik ediyoruz. İki kuzenin çocukluk anıları ortasında çıktıkları gezinti, bir vahşetle sonuçlanıyor. Ayhan, hiçbir vakit affetmediği Emir’in gözlerini çıkarıyor. (Bu, onun “kendi” ceza sistemi.) Böylelikle “Yer Yatağı”, sakin başlayan, diyaloglarla örülü bir metinken süratlice yükselen tansiyon ile apayrı bir ritim kazanıyor. Anlatıcı Emir’in olay anında çaresizce ettiği telefonla halasının (Ayhan’ın annesinin) başına gelenler ise “bu öykünün gerçek hatalısı kim?” diye sormamıza sebep oluyor. Ve hikayenin en dikkat cazibeli cümlelerinden biri, Ayhan’ın lisanından dökülüyor: “Sevgim de, nefretim de canlı sana, anlıyor musun kuzen, anlıyor musun arkadaşım, hatada iştirak etmeyen, tanıklıktan yana kalan gurursuz kardeşim, halamın oğlu anlıyor musun?” (s. 64)
“Eşikten Dışarı Adım”, aksiyonun aniliği ve cezalandırma biçimiyle “Yer Yatağı”yla benzerlik göstermekte. Bu hikayede de “erkeklik meselesi” sebep oluyor cinayete, bir sakız yüzünden kurulan “Erkek adam patlatır mı onu ağzında?” cümlesiyle başlıyor her şey. Sonrası mahpusta bir baba, istismar, kamyon altında kalan bir kardeş ve konuta alınan kutu kutu sakız… Bakar, hikaye şahıslarını salt güzel veyahut salt berbat olarak göstermiyor okuruna. Tıpkı gerçek hayatta olduğu üzere. Erkek veyahut bayan, bir hikaye şahsının mağdur olduğundan emin olduğumuz anda suça bulaştığını görüyoruz; bir oburunun masumiyetine inandığımız anda eşini aldattığını, ortağını kandırdığını, dostuna oyunlar oynadığını öğreniyoruz. Müellif, okurun his durumları ortasında savrulmasını arzuluyor. “Denize Yüzünü Dönemezsin” hikayesinde mesela, anlatıcı Selim’in aldatma aksiyonunu temellendirdiği şey, epeyce çarpıcı:
“Evet, Filiz’i de aldattım. Bir gün beni aldatırsa ona şiddetle karşılık vermeyeyim, bunun bedeli ağır olmasın ve kolay affedeyim, kimseyi sonsuza kadar kaybetmeyeyim diye.” (s. 95)
Tıpkı hikayede Jeremy Bentham’ın ismi geçmekte. Bentham, insan tabiatına hâkim olan iki histen bahseder: Haz ve ıstırap. Ahlakı da bu iki his üzerinden ele alır. Birey ve toplum ismine yararlı olanı temel alarak, berbatlığı de güzelliği de yarar prensibi doğrultusunda yorumlar. Yani Bentham’a nazaran haz ve ıstırap, uygunluğu ve berbatlığı besleyen dinamiklerdir. Düzgünlüğe yönelmek ve berbatlıktan kaçınmak ise etik açıdan “doğru” olan yararla bağlantılıdır. Hukukta da tıpkı nizam işlemeli, bir hareketin yeterli ve makus olduğunu belirleyen ölçüt “fayda” olmalıdır. Kozmik ahlak maddelerinin çiğnenmesi direkt kötülük sayılırken, Bentham’ın fikirlerinin farklı bir sisteme işaret ettiği aşikâr. Hukuk Fakültesi mezunu Bakar’ın hata ve cezayı tartıştığı kitabına Bentham’ı dahil etmesi de bir tesadüf değil elbet. Bu odakta bir soru daha düşüyor aklımıza: Bir hatalıyı yok etme aksiyonunu, nihayetinde bir insanı öldürmeyi, topluma sağladığı yarara nazaran pahalandırmak mümkün mü?
Bakar, günümüzde yaşananlara temas etmeyi de ihmal etmemiş. “Açık Mezar Oturumu” bu manada epeyce dikkatli okunması gereken ve uyanık zihinlere hitap eden hikayelerden biri. Okurun bakış açısına ve algısına nazaran -ayrıca muharririn ironik bir üslup tercih etmiş olabileceği de hesaba katılarak- farklı reaksiyonlara ve tenkitlere açık bir metin olduğunu da eklemeliyim. Ki hikayenin kurgulanış biçimi, bu düşünsel çeşitliliği birebir yansıtmakta. Bununla birlikte pandemi tecrübemize göndermede bulunan bir söz yer alıyor kitapta, tekrar hikayelerin muhtevasına uygun bir biçimde -şiddete vurgu yapılarak- kurulmuş:
“İleride defteri okuyanlar bugüne düşülmüş şöyle bir notla karşılaşacaklar: Le sentiment de violence est plus enivrant que l’alcool et plus contagieux que corona. Çabucak altında Türkçe çevirisi: Şiddet hissi alkolden daha sarhoş edici, koronadan daha bulaşıcıdır.” (s. 110)
Mert bir anlatıcının muhatabı olmak, her vakit zordur. Bizi kurgu bir kainata değil de gerçeğin ta kendisine davet eden anlatıcıya eşlik etmek, onu tüm karanlık yanlarıyla tanımayı kabul etmek, onun açık yaralarında kendi yaralarımızı görmeyi göze almak, vakit alır. Birinci cümleler, birinci sayfalar bu nedenle kıymetlidir. Anlatının başında yakalandıysak bu pay, teslim olmamız kolaylaşır. Bakar, okurunu şimdi birinci hikayesiyle davet ediyor karanlığa. ‘Sahipsiz Şeyler’, tahammül sonlarını zorluyor okurunun, onu gözlerini açmaya ikna ediyor.
Suça ortak mıyız yoksa sadece cürmün şahidi mı?
