Buğday, dünyanın en büyük ihracatçıları Ukrayna ve Rusya’nın savaşı; en çok üretim yapan ülkelerden Hindistan’ın iç piyasayı dengelemek için uyguladığı ihracat yasağı; tüm dünyada güç ile gübre fiyatlarının artması ve iklim krizi nedeniyle yaşanan meselelerle birlikte son günlerde global besin krizinin en önemli ayağını oluşturuyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü (FAO) Türkiye Temsilci Yardımcısı Ayşegül Selışık, FAO Besin Fiyat Endeksi’nin Mart 2022’de büyük ölçüde Ukrayna’daki savaşın tesiriyle tüm vakitlerin en yüksek düzeyine ulaştığını, lakin tüm aksiliklere karşın evvelki yıl 777 milyon ton olan global buğday üretiminin, 2022’de 782 milyon tona çıkmasını beklediklerini belirtiyor.
Dünya buğday ihraç fiyatları, koronavirüs pandemisi nedeniyle artan talebi takiben bir evvelki döneme nazaran yüzde 9,2 yükselmişti.
Geçtiğimiz ay Hindistan’ın ihracat yasağını duyurmasının akabinde Chicago’da süreç gören buğday fiyatlarının yaklaşık yüzde 6 artmasıyla global piyasaları huzursuz etmişti.
Türkiye ise hem buğday üreten ve ithal eden hem de buğdayı işleyip ihraç eden bir ülke. En çok buğdayı ise Rusya’dan ithal ediyor.
TÜİK’in, Mayıs ayı sonunda açıkladığı 2022 yılının birinci bitkisel üretim varsayımlarına nazaran, buğday üretiminin bir evvelki yıla kıyasla yüzde 10,5 oranında artarak 19,5 milyon ton olması bekleniyor.
Fakat üretimin artması, global buğday fiyatlarının yükselmesinin Türkiye’ye tesirlerini hafifletecek mi?
‘ÜRETİM GEÇEN SENEYE NAZARAN ARTSA DA EVVELKİ YILLARIN ALTINDA’
TÜİK bilgilerine nazaran, Türkiye’de buğday üretimi 2015’te 22 milyon; 2020’de ise 20 milyon 500 bin; 2021 yılında ise 17 milyon 650 bin tondu.
Tarım ve besin bölümüne yönelik çalışan gazeteci İrfan Donat, “Geçen yıl kuraklıktan 17 milyon 700 bin ton üzere bir buğday üretimi vardı. Evet geçen seneye nazaran daha güzel bir rekolte bekleniyor ancak uzun yıllar ortalamasının, yani 20 milyon ton düzeyinin biraz altındayız” diyor.
Tarım dataları araştırma kümesi Gro Intelligence geçtiğimiz günlerde, global gübre fiyatlarının geçen yıl üç katına çıktığını ve bu yıl dünya genelinde mahsul randımanında “önemli” bir düşme riski olduğuna dikkat çekmişti.
FAO’dan Selışık da artan gübre ve nakliye maliyetlerinin, üretici kar marjları üzerinde değerli bir baskı oluşturduğunu vurguluyor.
Donat ise gübre hammaddelerinin global bazda yaşadığı fiyat artışında, Rusya üzere kıymetli bir hammadde ihracatçısının savaşa girmesinin ve Çin’in hammadde ihracatlarında kısıtlamaya gitmesinin tesirli olduğunu söz ediyor.
“Tedarik tarafında yaşanan sorunlar, stokların zayıf olması, talebin artması gübre fiyatlarını ister istemez yükseltti” diyen Donat, gübre kullanımının azalmasından ve yağış azlığı üzere iklimsel sebeplerden randımanın düşebileceğini belirtiyor.
Hasadın başında olduğumuzu hatırlatarak rekolte kestiriminin değişebileceğini ekliyor:
“Bu durumlar tüm dünyada gübre krizi yarattı. Fakat Türkiye’deki artışın hem dolar bazında hem de kur bazında tesirini gördük, bilhassa 2021’in son çeyreğinden sonra.
“Üreticinin bu yıl olması gerektiği düzeyde gübre kullanamadığı biliniyor. Bu nedenle kimi senaryolara nazaran bu rekolte iddiası 18, 18 milyon 500 bin ton civarlarında kalabilir.”
Ziraat Mühendisleri Odası İstanbul Şube Lideri Murat Kapıkıran ise bu sayıların 17 milyon 600 bin ton olarak öngörüldüğünü, hatta kuraklığın bu yılki üretimi 15 milyon tonun altında bırakabileceğini iddia ettiklerini belirtiyor.
UKRAYNA SAVAŞI İTHALAT-İHRACAT İSTİKRARINI NASIL TESİRLER?
Tarım ve Orman Bakanlığı’nın Haziran 2021’de yayımladığı buğday raporuna nazaran, Türkiye 2020/21 periyodunda dünya buğday ihracatında yüzde 3,3’lük; ithalatında yüzde 4,7’lik bir hisseye sahipti.
Raporda ABD Tarım Bakanlığı’ndan aktarılan datalar, Türkiye’nin birebir devirde 6 milyon 600 bin tonluk buğday ihraç ederek dünya sıralamasında 9. sırada olduğunu gösteriyor.
İrfan Donat geçen yıl Türkiye’nin 9 milyon tona yakın bir ithalat yapıp buğdaya 2,5 milyar dolar üzere bir döviz ödediğini belirtiyor.
Peki Türkiye bu ihracat ve ithalat istikrarında kendi kendine yetebiliyor mu? Ukrayna ve Rusya’dan tedarikin riske girmesi yurtiçi kullanımı tesirler mi?
Kapıkıran neredeyse 20 yıldır “nüfus 65 milyondan 85 milyona çıksa da”, hükümetin kendi kendine yetebilme limitinin 22 milyon ton buğday üretimi olduğunu vurguluyor. Lakin bu yılki rekoltenin 22 milyona ulaşması beklenmiyor.
Donat ise, “Buğdayda bu sene beklenti kendi kendimize yeteceğimiz oranlarda üzere görünüyor, baş başa diyebiliriz lakin hem iklimsel meseleler hem de gübre kullanımındaki azalma sebebiyle randımanın düşmesinden ötürü biraz açığımız olabilir. Lakin açık olsun olmasın biz Türkiye olarak her yıl buğday ithalatı gerçekleştiriyoruz zira sonra bunu işleyip un, makarna, irmik, bulgur olarak ihraç ediyoruz” diyor.
“Türkiye un ihracatında dünya birincisi, makarnada İtalya’dan sonra dünya ikincisi ancak hammadde tedarikinde Rusya’ya bağımlı” kelamlarıyla ithalatın kıymetini vurguluyor.
Kapıkıran ise ithalatın yalnızca buğdayın işlenip ihraç edilmesine değil tıpkı vakitte iç piyasa tüketimine de ayrıldığını belirtiyor:
“Yaptığımız bir çalışmada gördük ki örneğin 9 milyon 200 bin ton ithalat yapıldığında 6, 6 buçuk milyon tonu endüstriciler tarafından kullanılmak için ithal edilmiş, geri kalan kısmı iç piyasa tüketimine harcanmış ya da iç yetersizliğin karşılanması için kullanılmış diyebiliriz.
“Son üç, dört yılda yeterlilik yüzde 107 iken evvel 102’ye sonra 97’ye ve akabinde yüzde 82’ye kadar indi. Yaklaşık bir buçuk yıldır de TÜİK bu hususta bir bilgi açıklamıyor.”
Kapıkıran ayrıyeten, “Tarım topraklarının azalmasında en kıymetli hissesi hububat oluşturuyor. Yaklaşık 2 milyon 300 bin hektar var buğday ekiminden vazgeçilen” diyor.
Ekimin azalmasının yanı sıra iklim krizi ve kuraklık nedeniyle arazi başına düşen verimliliğin azalması; gübre fiyatlarının evvel 12, 13 katına kadar çıkıp sonra üç, dört kat düzeyine sabitlenmesi; mazot fiyatlarının 6, 6 buçuk liralardan 26, 27 liralara çıkması; elektrik ve tarım ilacı fiyatları üzere arazi fiyatları fahiş olarak artmasının rekoltenin düşebileceği manasına gelebileceğini vurguluyor.
Savaşın gidişatı ve Ukrayna’daki ülkeden çıkarılamayan tahılın kullanılıp kullanılamayacağı Türkiye’yi de etkileyecek.
Ayşegül Selışık, “Türkiye buğday ithalatının yaklaşık yüzde 87’sini Rusya ve Ukrayna’dan yapıyor. Bu nedenle, iki ülke ortasında yaşanan krizin global ve ulusal manada olumsuz tesirlerini derinden hissedebiliriz” diyor.
Donat ise, Rusya’dan buğday tedarikiyle ilgili şu an için Türkiye’nin bir sorun yaşamadığını söylüyor:
“Yine de savaşın yarattığı ek maliyet var mı? Evet var. Alternatif konusu Hindistan düşünülmüştü lakin yasak kararı geldi. Kanada, ABD olabilir ancak fiyat ve maliyet Rusya kadar uygun olmayabilir. Yanı başımızdaki Rusya’dan gelecek buğdayın lojistik maliyetiyle dünyanın öbür ucundan gelecek eser maliyeti tıpkı olmaz.
“Üretimin 24, 25, 26 tonlara çıkması lazım ki Türkiye hem iç piyasada kendi kendine yeterliliğini artırsın hem de o arz ziyadesiyle ihracata mevzu olan hammaddeyi de kendi elde etsin.”
Donat ayrıyeten Ukrayna’daki tahılın kullanılabilmesi durumunda buğday fiyatlarında kısmi bir gevşeme olabileceğini fakat buradan “çok manalı bir geri çekilme beklenmemesi” gerektiğini belirtiyor.
‘TMO STOKLARI İÇ PİYASADAN DOLDURABİLİR’
Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) geçtiğimiz günlerde hububat alım fiyatlarını açıkladı. Buna nazaran birinci defa farklı bir uygulamaya gidildi.
Destek primi, ton başına TMO’ya satışta bin, özgür piyasaya satışta 100 lira olarak sunuldu.
Bu siyaset açıkça çiftçinin TMO’ya satışını artırmayı hedefliyor.
Donat bu değişimi şu formda yorumluyor:
“Geçtiğimiz yıllarda hem iç piyasada hem de dünyada buğday fiyatları çok derecede yükselince çiftçi buğdayı TMO’ya satmak istememişti. TMO fiyat artırımına gitmeyince stokları dolduramadı ve ithalata yöneldi. Buğdayı yoğunluklu olarak Rusya’dan ithal etti.
“Bu sefer tenkit konusu oldu zira içeride çiftçiye 2 bin 250 lira verilirken Rusya’dan buğday 6 bin liraya alındı. Neden bu para Türk çiftçisine verilmedi dendi.
“Bu sene açıklanan fiyatlar an itibariyle çiftçi tarafından makul karşılanıyor. Ancak yarın bugün dünyada buğday fiyatları artışa geçerse ya da iç piyasada, borsada tekrar fiyatlar hareketlenirse, TMO’nun fiyatı yeniden piyasanın altında kalırsa, yeniden TMO stoklarını iç piyasadan dolduramayabilir.
“Fiyatları gelişmelere nazaran haftalık ya da aylık revize ederlerse, üretici lehine bunu sürdürürse o vakit hem üreticinin kazandığı makul ve beklenen bir fiyat oluşur hem de TMO stoklarını doldurur.”