Türk şiirini dünyaya tanıtan, şiirleri elliden fazla lisana çevrilen, sevdayı, hasreti, direnci, özgürlüğü ve memleket sevgisini şiirleriyle buluşturan, komünist şair Nâzım Hikmet, vefat yıl dönümünde ülkenin dört bir yanında anılıyor.
‘Mavi Gözlü Dev’, özgün kişiliği, siyasi duruşu, sürgün yılları, hayatın her alanına seslenen şiirleri ve aşkları ile unutulmaz izler bıraktı.
KOMÜNİST NİYETLERİ SEBEBİYLE HAYATI MAHPUSLARDA GEÇTİ
Komünist siyasi kanıları münasebet gösterilerek tekraren tutuklandı ve hayatının büyük kısmını mahpusta ya da sürgünde geçirdi; Türkiye’de 11 başka davadan yargılanarak İstanbul, Ankara, Çankırı ve Bursa cezaevlerinde 12 yılı aşkın mühlet mahpus yattı. Yasaklı olduğu yıllarda Orhan Selim, Ahmet Oğuz, Mümtaz Osman ve Ercüment Er isimlerini kullandı.
Dünyada 20. yüzyılın en beğenilen şairleri ortasında gösterilen; Türkiye’de hür nazımın birinci uygulayıcısı ve çağdaş Türk şiirinin en değerli isimlerinden Nazım Hikmet’in vefat yıl dönümünde; #NazımHikmet etiketi, Twitter’da Türkiye gündeminde birinci sıralarda yer aldı.
Ortalarına ünlü isimlerin de dahil olduğu pek çok toplumsal medya kullanıcısı, ‘Mavi Gözlü Dev’i şiirleriyle, fotoğraflarıyla andı.
SELANİK’TE DOĞDU
15 Ocak 1902 tarihinde Selanik’te dünyaya gelen Nazım Hikmet, 3 Haziran 1963’te Moskova’da ömrünü yitirdi. Dedesi Mevlevi tarikatından Nâzım Paşa. Midhat Paşa’nın yakın arkadaşı. Babası Hikmet Beyefendi, Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) mezunu, Kalem-i Ecnebiye’ye bağlı bir memurdu.
Annesi Celile Hanım, dilci, eğitimci Enver Paşa’nın kızı. İlkokuldan sonra arkadaşı Vâlâ Nurettin’le birlikte Mekteb-i Sultani’nin hazırlık sınıfına yazıldı. Ailesi nakdî badireye niyet sonraki yıl Nişantaşı Sultanisi’ne devam etti. Dedesi Nâzım Paşa’nın tesiriyle şiir yazmaya başladı. 1917’de Heybeliada Bahriye Mektebi’ne girdi. 1919’da mezun oldu, Hamidiye Kruvazörü’ne güverte subayı olarak atadı.
Birebir yıl kış aylarında daha evvel yakalandığı zatülcenp hastalığı tekrar etti. Sıhhat heyeti raporuyla 1920’de askerlikten çıkarıldı. Bu sırada hececi şairler ortasında genç bir ses olarak ünlendi. Bahriye Mektebi’nden öğretmeni olan Yahya Kemal Beyatlı’ya hayrandı. Yazdığı şiirleri gösterip tenkitlerini alıyordu. 1920’de Alemdar Gazetesi’nin düzenlediği yarışta birincilik kazandı. Bu ödül ününü artırdı.
İŞGAL ALTINDA DİRENİŞ ŞİİRLERİ YAZDI
İstanbul’un işgal altında olduğu günlerde heyecanlı direniş şiirleri yazdı. 1921’de arkadaşı Vâlâ Nurettin ile birlikte Ankara’ya gitti. İstanbul gençliğini ulusal gayrete katılmaya çağıran bir şiir yazdılar. Şiir çok beğenilince Bolu’ya öğretmen olarak atandılar. Bolu’da kalpaklı bu iki genç reaksiyon gördü. Peşlerine bâtın polis takıldı. Nâzım ile Vâlâ Nurettin Moskova’ya gitmeye karar verdiler. Batum üzerinden Moskova’ya ulaşıp “Doğu İşçileri Komünist Üniversitesi”ne kaydoldular. Nâzım burada “serbest şiirle” tanıştı. Birinci özgür şiirlerini yazdı. Bunlardan kimileri 1923’te Yeni Hayat, Aydınlık üzere mecmualarda yayımlandı.
BİRİNCİ ŞİİR KİTABI BAKÜ’DE BASILDI
Üniversiteyi bitirince 1924’te sondan gizlice geçerek Türkiye’ye girdi. Aydınlık mecmuasında çalışmaya başladı. İzlendiğini anlayınca İzmir’e geçti. 1925’te Pir Sait isyanı nedeniyle başlatılan soruşturmalar sırasında gıyabında 15 yıla mahkum edildi. Tekrar yurtdışına kaçtı. 1926’da çıkan aftan yararlandırılmadı. Saklı örgüt üyesi olmak suçlamasıyla 3 ay daha mahpusa mahkum edildi. 1928’de Bakü’de birinci şiir kitabı “Güneşi İçenlerin Türküsü” basıldı. Birebir yıl tekrar gizlice Türkiye’ye döndü. Yakalanıp Ankara’ya götürüldü. Kısa bir tutukluluğun akabinde özgür kaldı.
İstanbul’da Zekeriya Sertel’in yayınladığı “Resimli Ay” mecmuasının muharrirleri ortasına katıldı. 1929’da “Putları Yıkıyoruz” başlığıyla bir yazı hazırlayıp Abdülhak Hamid Tarhan, Mehmet Emin Yurdakul üzere devrin tesirli şairlerine yönettiği taarruzlar büyük ilgi gördü.
“1929’da “835 Satır”, “Jokond ile Sİ-YA-U”, sonraki yıl “Varan 3+1+1=1” kitapları yayınlandı. 1930’da “Salkımsöğüt” ile “Bahri Hazer” şiirlerini Columbia firmasının teşebbüsüyle plağa okudu. Plak halktan büyük ilgi görünce hakkında şiir kitapları nedeniyle dava açıldı. 1932’de “Benerci Kendini Niye Öldürdü” ile “Gece Gelen Telgraf” kitapları basıldı. 1932’de “Kafatası”, 1933’te “Bir Meyyit Evi” isimli oyunları İstanbul Kent Tiyatrosu’nda sahnelendi.
ÖMRÜNÜN BİRÇOK YILI CEZAEVİNDE GEÇTİ
“Sevdalınız komünisttir, on yıldan beri mahpustur, yatar Bursa kalesinde” diyen usta kalem, hayatının birden fazla periyodunu cezaevinde geçirdi…
1932’de bir bildiri nedeniyle başlatılan tutuklamalar sırasında gözaltına alındı. 1933’te Bursa Cezaevi’ne gönderildi. 5 yıl mahpusa mahkum oldu. Kısa bir müddet tutuklu kalıp salıverildi. 1935’de Piraye Altınoğlu ile evlendi. Akşam gazetesinde “Orhan Selim” takma ismiyle fıkralar yazmaya başladı. Yeniden farklı isimlerle romanlar, oyunlar, operetler yazdı. 1935’te “Taranta Babu’ya Mektuplar” kitabı yayınlandı. “Unutulan Adam” oyunu kent tiyatrolarında sahneye kondu. “Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedrettin Destanı” kitabı 1936’da yayınlandı.
1938’de Harp Okulu öğrencilerini isyana teşvik suçlamasıyla bir sefer daha tutuklandı. Ankara Cezaevi’ne kondu. 15 yıl mahpusa mahkum edildi. İstanbul Cezaevi’ne getirildi. Askeri Mahkeme’de de ayrıyeten yargılanıp bir 20 yıl mahpusa daha mahkum oldu. 1940’ta evvel Çankırı ve sonra Bursa Cezaevi’de kondu.
10 yılı aşkın cezaevlerinde kaldı. Yayınlatamamasına karşın daima yazdı. Hür bırakılması için başlatılan gayretler sonuç vermedi. 1950’de açlık grevine başladı. Sıhhat durumu güzel olmadığı için İstanbul’da Cerrahpaşa Hastanesi’ne kaldırıldı. 1950’de yürürlüğe giren af kanunuyla tekrar özgürlüğüne kavuştu. Piraye Hanım’dan ayrılıp cezaevinde daima ziyaretine gelen dayısının kızı Münevver Andaç ile evlendi. Doğan oğullarına Mehmed ismini verdiler. Daima izlendiğini anlayınca tekrar yurtdışına gitmeye karar verdi. 1951’de Karadeniz yoluyla Bulgaristan ve Romanya üzerinden Moskova’ya gitti.
25 Temmuz 1951’de Bakanlar Şurası kararıyla Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarıldı. Yurtdışında birçok milletlerarası kongreye katıldı. Kitapları birçok lisana çevrildi. 1959’da kendisinden 30 yaş küçük olan Rus Vera Tulyakova ile evlendi.
BİRİNCİ ŞİİRLERİNİ HECE VEZNİYLE YAZDI
Birinci şiirlerini hece vezniyle yazdı. Lakin içerik bakımından öteki hececi şairlerden uzaktı. Toplumsal içerikli bir şiir kurdu. Moskova’daki yıllarında bilhassa geleçekçiliğin kıymetli isimlerinden Mayakovski’nin tesiriyle hece veznini bırakıp özgür şiire yöneldi.
KİTAPLARI TÜRKİYE’DE BİR MÜHLET YAYIMLANAMADI
“835 Satır” kitabı yayınlandığında büyük şaşkınlık yarattı. Ancak Ahmet Haşim, Yakub Kadri üzere şairler ondan övgüyle sözetti. Kendisini izleyen genç şairler de hür şiire yöneldi. 1936’ya kadar yayınlanan kitaplarıyla Cumhuriyet devri şiirinin pahalarını kökünden sarstı. “Şeyh Bedrettin Destanı”nda ise şiirini tam manasıyla bir ulusal bireşime ulaştırdı. Divan ve halk şiiri söyleyişlerini, çağdaş bir şiir anlayışı içinde eritti.
En kıymetli yapıtlarından “Memleketimden İnsan Manzaraları”nı 1941’de cezaevinde yazmaya başladı. 2’nci Meşruriyet’ten 2’nci Dünya Savaşı’na kadar uzanan geniş bir vakit diliminin hikayesini bu yapıtında destanlaştırdı. Düzyazı, şiir, senaryo tekniklerinin iç içe kullanıldığı bu eser, yeni bir cinsin habercisi oldu. Şiir kitapları 1938’den 1965’e kadar Türkiye’de basılamadı. Fakat, vefatından iki yıl sonra 1965’ten itibaren yayımlanabildi.
VEFATI
3 Haziran 1963 sabahı saat 06.30’da gazetesini almak üzere ikinci kattaki dairesinden apartman kapısına yürüdüğü ve gazetesine uzandığı anda geçirdiği kalp krizi sonucunda ömrünü yitirdi. Mevti üzerine Sovyet Müellifler Birliği salonunda yapılan merasime yerli yabancı yüzlerce sanatçı iştirak etti ve merasim siyah beyaz olarak kaydedildi.
Ünlü Novodeviçi Mezarlığı’na gömüldü. Mezar taşı siyah bir granitten yapıldı, meşhur şiirlerinden biri olan rüzgâra karşı yürüyen adam figürü taş üzerinde ebedileştirildi.