Yeni jenerasyon şairler, şiirle ilgili tenkitleri ve eleştirmen sayısını kâfi bulmuyorlar. Bu bahiste serzenişte bulunuyorlar. Haklı olabilirler mi?
Şiir üzerine oluşmuş külliyat, yeni nesil şairlerin talep ettiği tenkit, inceleme, araştırma ve eleştirmen eksiğini büsbütün karşılamasa bile büyük bir zenginlik içermekte. Ayrıyeten haftalık, aylık yayınlarda, mecmualarda yer alan şiir kitaplarının tanıtım yazılarını, değinileri de göz arkası etmemek gerekir.
Yeni nesil şairlerin şimdiki şikâyetleri, serzenişleri, bizim açımızdan kelamı bir tarafıyla yeniliğe, yeniliğin tenkidine getirmeye vesile oldu.
Yenilik, bilhassa şiir için aslında tekinsiz bir alan. Yeniliğin eleştirisi konusu da son derece kaygan bir yer. Yenilik dediğimizde aslında çelişkilerden, çatışmalardan, uzlaşmalardan ya da uzlaşmazlıklardan da kelam etmiş oluruz. Yeniliğin tabanının kaygan oluşunun, bilhassa lisan tutulmasına yol açtığını söyleyebiliriz. Güncelle ilgili mevzularda, bazen ağzına kadar sözcüklerle dolu olunduğu halde, sözcükleri sıraya koyup konuşmak tahminen de o tekinsiz, kaygan taban münasebetiyle zorlaşıyor. Öznenin ya da metnin, gırtlağına kadar kelamla dolu olmasına rağmen o kelamların bir türlü taşamamış olmasıyla karşılaşabiliyoruz. Aktüelin özgür bir biçimde lisana getirilmesini engelleyen etkenler ortasında içsel nedenler, otosansür üzere etkenler de var tahminen, ancak dışsal müdahalelerin rolü çok daha büyük denebilir. Yenisi eleştirel açıdan konuşmanın, konuşulmasının en büyük manisi hiç kuşkusuz değişik nitelik ve ölçekteki baskılar.
‘Gündelik Hayatın Eleştirisi’ isimli kitabında yeniliğin eleştirisi için Henri Lefebvre keskin bir hayat şuurunun gerekliliğine vurgu yaparak şunları lisana getirir: “Keskin bir gündelik hayat şuuru, ‘düşünce’, ‘samimiyet’ mitlerinin -ve kasıtlı ve kesin ‘yalan’ın- yerine eylem-düşüncenin daha karmaşık ve varlıklı fikrini koyar.” “Keskin bir gündelik hayat bilinci”nin altını çizelim.
Şiir ve gençlik de şimdiki bir bahis olagelmiştir. Şiirin gençlik işi olduğuna ait görüş yaygındır. Cemal Süreya’nın kırkından sonra şair olunamayacağını söylediği de bilinir. Şiir kelam hususuysa “gençlik ateşi” olmazsa olmazdır diyebiliriz. Örneğin İlhan Berk’e doksan yaşındayken bile on sekiz yaşındaymış üzere şiirler yazdıran, “gençlik ateşi” olmuştur. Şiir için “gençlik ateşi” kadar değerli olan bir diğer etken de şiirde “gençlik aşısı”dır. Dahası şiirde “gençlik ateşi” üzere sanki, bir de şiirde “gençlik aşısı” var mıdır?
Çok rahat söyleyebiliriz: Nâzım Hikmet’in teşebbüsü, çıkışı çağdaş Türkçe şiirde, daha yolun başında büyük çaplı bir “gençlik aşısı” olmuştur. Garip de o denli. İkinci Yeni şairleri kendilerinden evvelki neslin, yani Garip şairlerinin ne yaptığıyla büyük bir dikkatle ilgilenmişlerdir. Onların yaptığına bakarak ne yapacaklarını aramışlardır. Ancak Garip şairleri de, başta Oktay Rifat ve Melih Cevdet Anday, kendilerinden sonra gelen ve daha genç olan İkinci Yenicilerin ne yaptığını önemsemişlerdir. İkinci Yeni de birebir vakitte şiire “gençlik aşısı” olmuştur.
Kırk yıldır gençliği olmayan bir toplumda yaşıyoruz. Hatta toplum, kırk yılda ergenlik evresini aşamamış bir yapı kazandı da diyebiliriz. Ergenliğe sıkıştırılmış bir toplumsal yapı, kültürel hal kelam konusu. Bu kadar uzun müddet gençliği olmayan, olamayan bir ülkede, kültürde, lisanda, şiirde “gençlik aşısı”ndan kelam etmek biraz tuhaf oluyor elbette. Yeniden de bardağın dolu tarafını arayarak başlayalım. Yoktaki varı sorgulayalım. O denli ya, hiçbir hazır karşılık aslında cevap değil. Zira karşılığı hazır sorular soru değildir.
Bir teklif: Günümüzü de içerecek biçimde, yakın periyodu mercek altına alarak şiirin “gençlik ateşi”ne bakıp şiirde “gençlik aşısı” üzerine düşünelim. Değmez mi?
Teklifimizin de, davetimizin de kipi geniş vakitli. Mevzuyu açtık, üzerinde düşünmeyi önerdik; şimdilik bu kadar. Kelamı buradan yeninin şiirine getireceğiz.
Aktüelin şiirini yazmak da yeni üzerine tartışmak üzere aslında. Tekinsiz, alanda, kaygan tabanda olunduğunu dikkate almayı gerektiriyor. Öte yandan; sıkıntılar, mahzurlar var diye ne aktüelin tartışılmasından, ne aktüelin şiirinin yazılmasından vazgeçiliyor. Yeterli ki de o denli oluyor.
Son söyleyeceğimizi baştan söyleyelim. Aktüelin şiirini, aslında mevte karşı hayatın şiiri olarak düşündüğümüzü belirtelim. Şiir, büyük ölçüde hayattan yana olmuştur. O nedenledir ki şiir büyük ölçüde şimdiki olmuştur. Şimdiki olmayan şiir de vardır elbette. Vefattan yana, mevti yücelten, ölmüşü öven, ölüyü diriltmek isteyen şiirler. Yahya Kemal bu usul bir şairdir. Öleni, ölmüşü övmüştür. Şiirlerinde ölene bakmıştır. Ölenden geriye bir hayat kaldığını da umursamamıştır. Aktüel şiir için Nâzım Hikmet’in ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı örnek gösterebiliriz. ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’, yenisi tarihileştiren bir kitapken ‘Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedreddin Destanı’ tarihin gündeme getirilmesi, güncelle ilişkilendirilmesine örnek oluşturur. Topraksız köylünün toprak sorunu ve köylülerin isyanı ‘Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedreddin Destanı’nda hususun, sorunun yeniliğine de dikkat çeker. Bir de şimdiki taklidi yapan, “güncel kılıklı” şiirler var. Bu tıp şiirler daha çok hamasi dozu yüksek, kelam yığını, demagojik, şiirsellikle, şairanelikle de malul oluyor.
Şiir ve yenilik ekseninde kelamı döndürdük. Mevzuyu biraz daha uzatıp dolaştırmadan değiştirmek ve kelamı yeni yayımlanan bir kitaba getirmek istiyoruz.
Anıl Cihan, 2007’den itibaren değişik mecmualarda yayımladığı şiirlerle dikkati çeken ve birinci kitabı ‘Bu Dansı Bana Lütfeder misiniz Yaradanım?’ 2015’te yayımlanan yeni nesil şairlerden…
Cihan’ın 2019’da Yaşar Nabi Nayır Gençlik Ödülleri’nde övgüye paha bulunan ‘Daha Evvel Ölmüş müydük?’ başlıklı evrakı birebir isimle İthaki Yayınları’ndan kitap olarak çıktı.
Daha Evvel Ölmüş müydük?, Anıl Cihan, 64 syf., İthaki Yayınları, 2021.
Her iki kitabın ismindeki sorunun Anıl Cihan’ın “sorulu” bir şair olduğunu düşündürtmesi olağan. Bir şairin, hele de genç bir şairin “sorulu” olması; hayata, dünyaya, varlığa, varoluşa sorularla yaklaşması şiir için de, okur için de artı puan. Elbette vilayetle de bir puanlama yapılacaksa isabetli olanı, kitabı oluşturan şiirlere bakmaktır. Puanlama diyoruz, fakat kelamın gelişi… Okur şiirleri, şiir yapıtlarını karşılaştırır, lakin yarıştırmaz. O yarış heyetlerin işidir. Heyetler ki elbette “yüksek makamlar!”dır.
Anıl Cihan’ın altmış dört sayfa ve on sekiz şiirden oluşan kitabına dönelim ve bir alıntıyla devam edelim. Kitabın “Her Şey Çözüldü mü Yoksa Bu Beklentilerin Şimdiye Dek Hissetmediğimiz Heyecanı mı” başlıklı birinci şiirinden bir kısım aktaralım:
olay yerinde yapılan son incelemelere nazaran
kendimi birazdan meyyit ele geçireceğim
toplanıp her an alkışlamaya hazır bir kalabalık
ve üzerime örtülmesi beklenen bir gazete satın aldım:
zira serengeti maddeleriyle yönetiliyorum
enseme dayalı bir barettayla
yere uzunluklu boyunca serilmeyi arzuluyorum
dilek rahmandır beni ne sandın
kurulan ve kurtarılan şirketler, afrika’da kâr ziyan oranları
savana’da kur dalgalanmaları,
çitadan süratli koşan herkes avcıdır bu mahallede
daha neyi bekliyoruz kameralar hazırsa belgesel başlasın
Yeninin şiirinin vilayetle de gündemdeki (aktüel) mevzuları, meseleleri sorun edinmesi gerekmiyor elbette. Aktüel ancak gündemde olmayan, gündeme gelmeyen problemleri, hususları lisana getirerek de dikkati buraya çekmek isteyebilir şair. Anıl Cihan’ın şiirlerinde, her iki durumun da amaçlandığı söylenebilir. “Belki Ben Bu Sabah Hoş Şeyler Duymak İstiyorum” başlıklı şiirden bir modül okuyalım:
lozan barış antlaşması!
on yılda bir açık alınla çıktığımız klasik meydanlar!
cumhuriyetin bilmem kaçıncı galaksi yüzyılı!
bütün bunlar hassas olduğumuz noktalar, kabul
ancak şunu da bilmeni isterim ki
bu dünya artık koskoca bir toplama kampı canımın içi
Tanıl Bora ‘Zamanın Kelimeleri’ isimli kitabında, siyaset alanından, iktidarın lisanından, günlük kullanıma geçen tabir ve söyleyişlerin, sloganların, kalıp kelamların izini sürerek bir “ideolojik mana haritası” çıkarmaya girişmişti.
‘Daha Evvel Ölmüş müydük?’te de vaktin lisanından zamane sözcüklerin, kelam kümelerinin, kelam kalıplarının, tabirlerin, deyişlerin ağır biçimde kullanıldığı dikkati çekiyor. Anıl Cihan, şiirin zamaneyi kayıt altına almak üzere çok özel bir niteliğini de kullanıyor. Cihan’ın şiirlerinde yalnızca politik alandan değil; ömrün her alanından, çeperinden, cephesinden zamane sözcüklerin ve dilsel öğelerin oldukça güçlü bir kaydı da kelam konusu. “–Tout Va Bien
–Tout Est Mouvais” (Her Şey Yolunda Hiçbir Şey Yolunda Değil) başlıklı şiirinden bir kısım okuyalım:
sana bu mektubu erkek eliyle öldürülmüş
bir bayanın mezarı başından yazıyorum
isimler her an değişebilir sayılar güncellenebilir:
mesela münevver mesela emine mesela alara
şaşırdın mı haydi fakat bunları kafana takma
bir balta ne işe fayda
uzman görüşüne başvuralım herkesin huzurunda
–etek uzunluğuna nazaran ayarlanmış coğrafya:
atlar yerlerini aldı ve start verildi
mahallenin gençleri bu türlü tespih sallamayı nereden öğrendi
doksan üç model şahine atlayıp son ses müzik dinlemeyi
gömleğin daralabilir köşenin tutulabilir
lafın atılabilir olma özelliğini
utanma avcı ve toplayıcı kültürü tek tıkla sepete ekle
Cihan aktüelin, gündelik hayatın çelişkilerine, çatışmalarına işaret ediyor. Şiir tutum alması gerektiği yerde hal alıyor, söylenmesi gerekeni söylüyor. Saklamıyor, kapatmıyor, ötelemiyor, umursamazlık etmiyor. O da şuurunda dünya, hayat kimseye durup dururken duymak istediği hoş şeyleri duyacağı bir sabah sunmuyor.
Şiirde tesadüfün, özensiz söyleyişlerin, özensizliğin kurduğu tuzaklar her şair için tehdit oluşturur. Lakin şair savunmasız değildir. Gelişmiş bir şiir şuuru, hassaslık ve farkındalık tuzaklara, tehditlere karşı şairin zırhıdır.
Anıl Cihan’ın kitabı, gelişmesini sürdüreceğini vaat eden bir şairin kanat hareketleri üzere de okunabilir. Öneririz…
