Türkiye’de 14 aydır süren korona virüsü pandemisi ekonomik krizi beraberinde getirdi. Yükselen işsizlik sayılarıyla yoksulluk derinleşti ve gelir dağılımındaki adaletsizlik arttı. Bu durum salgın mühletince verilen ekonomik dayanakları hayati kıymet taşıyan bir hale getirdi.
Dünyanın en büyük 20 iktisadı ortasında yer alan Türkiye’nin salgın mühletince verdiği dayanaklar hudutlu kaldı. Ülkelerin pandemideki takviye ve harcamalarının gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH) içinde hissesini hesaplayan Milletlerarası Para Fonu’nun (IMF) raporuna nazaran Türkiye, en az Covid-19 yardımı yapan ülkelerden biri. Ocak 2020-Mart 2021 tarihlerini kapsayan rapora nazaran Türkiye salgın için GSYH’nin yüzde 1.9’una denk gelen bir harcama yaptı. Gazete Duvar’ın sorularını yanıtlayan iktisat profesörü Mustafa Durmuş’a nazaran Türkiye’nin verdiği mali takviyenin bu kadar kısıtlı olmasının nedeni iktidarın politik tercihlerinden kaynaklanıyor. Prof. Dr. Durmuş, “Kaynak olmadığından değil, niyet olmadığından halka takviye verilmiyor” diyor.
Temel Gelir Teminatı Yaşatır Platformu’nun üyelerinden olan Prof. Dr. Durmuş, 17 Mayıs Pazartesi 05.00’e kadar devam edecek olan kapanmanın en çok temel gelir garantisi olmayanları etkilediğini vurguluyor. Prof. Dr. Durmuş’la salgın müddetince uygulanan kamu siyasetlerinin temel gelir teminatı olmayan milyonlarca kişiyi nasıl etkilediğini konuştuk.
DİSK-AR’ın raporuna nazaran istihdamın yüzde 61’i kapanmadan muaf kesimlerde çalışıyor. Sayılar böyleyken bu uygulamaya tam kapanma demek mümkün mü?
Bu Batı’da ya da öbür ülkelerde uygulandığı biçimiyle bir kapanma değil, halka kapatılma. Aşikâr ki çarkların çalışmasını istiyorlar. Aslında misal siyasetleri, salgının başından beri uyguluyorlar. Burada, toplumun aşikâr bir kesitinin gelirden takviyesiz bir biçimde meskene kapatılarak hem fizik sıhhati hem ruh sıhhati açısından etkilendiği hem de açlık ve yoksulluk tehlikesi ile karşı karşıya kaldığı bir durum kelam konusu.
17 günlük tam kapanma boyunca çalışamayacakları için gelir elde edemeyen yevmiyeli ya da kayıt dışı çalışanlar kapanmadan nasıl etkilendi, etkilenecek?
Türkiye’de yevmiyeli çalışanların sayısı en az 2,5 milyon. Birinci risk kümesi onlar, çok önemli bir badire yaşıyorlar. Zira çalışamadıkları için bunun karşılığını alamıyorlar. Bu kesitler birikimleri olmayan hatta eksi birikime sahip olan beşerler. Çalışamaz duruma düştükleri andan itibaren gerçek manada zorlanacaklar. Kayıtdışı çalışanlar, örneğin konutlara paklık ya da mesken bakımı için giden beşerler var. Artık bunlar bu 17 günlük müddet zarfında konutlara giremeyecekler. Bu şahısların yanında çalıştığı insanların çok büyük bir kısmı da işe gelmedikleri için onlara fiyat ödemesi yapmayacak. Bu türlü bir süreci göğüsleyebilen ya da göğüsleyebilecek insan sayısı çok az olacaktır diye düşünüyorum. Hasebiyle en çok etkilenenler bunlar olacak.
Prof. Dr. Mustafa Durmuş ‘ÇARKLAR DURDURULMALIYDI’
Pekala iktisadi olarak toplumun hiçbir bölümünü dışarıda bırakmayan bir kapanma nasıl olabilirdi?
Önemli bir biçimde plan, programın yapıldığı ve kaynakların da oluşturulduğu tam dayanaklı bir kapanma kelam konusu olmalıydı. Alışılmış öncelikli olarak çarklar durdurulmalıydı. Zira toplumun aşikâr bir bölümünü, mecburî olmayan üretimde kullanmayı sürdürürseniz değerli meseleler ortaya çıkar. Zira çalışanların, tedbirlerin alınmadığı işyerlerinde maskesiz, arasız çalıştırıldığı örneklerin olduğunu biliyoruz. Birebir vakitte giriş çıkışlarda ve kalabalık toplu taşıma araçlarında virüs tehlikesi devam ediyor. Şayet bir tam kapanma yapacaksanız bu türlü bir kapanmayı dayanaklı olarak yapmanız gerekir.
17 günlük kapanma kararı ilan edilirken bu süreçte iş kaybına uğrayacak kısımlar için rastgele bir ekonomik dayanak paketi açıklanmamıştı. Lakin 30 Nisan tarihinde TBMM’de alınan kararla kimi ödeme ve yükümlülükler bir ay mühletle ertelendi ve gereksinim sahibi ailelere 1100 TL nakdi yardım yapılacağı açıklandı. “Müjde” diye duyurulan bu dayanakların çok kısıtlı olduğunu görüyoruz. Sizce bu durumun nedeni nedir? Öteki bir deyişle Türkiye maddi zorluklar sebebiyle mi bu derece kısıtlı bir takviye paketi açıklıyor?
Bu soruya bütçeye bakarak karşılık verelim. Dünya Bankası’nın varsayımlarına nazaran bu yıl bütçe açığının sırf yüzde 3,5 ve devlet borcunun yüzde 40,6 olması bekleniyor. Öbür ülkelerle kıyasladığımızda Türkiye’nin bütçe açığının ve borç stokunun epeyce düşük düzeylerde olduğunu söyleyebiliriz. Buna karşın sahiden çok sıkıntı durumda olabilecek insanları, 17 günlük kapanma içerisinde rahatlatabilecek bir gelir dayanağı vermiyorsunuz. Bunun çok önemli bir biçimde sınıfsal bir tercih olduğunu düşünüyorum. Bu nedenden ötürü da bu durum çok kasvet yaratacak üzere gözüküyor. Yani siz isterseniz bu bütçeyi açık bir halde kullanabilir, halka buradan dayanak verebilirsiniz. Ancak bunu tercih etmediler. Bu aslında iktisadi zorunluluktan, kaynak kıtlığından kaynaklanan bir sorun değil. Tam bilakis siyasal iktidarın tercihlerinden kaynaklanan bir sorun.
İktidar neyi tercih ediyor pekala?
Kamu özel işbirliğiyle yapılan işletmelerin yani kent hastanelerinin, yolların, köprülerin ödemelerini sürdürmeyi ve her türlü garantiyi devam ettirmeyi tercih ediyor. Ayrıyeten bir şey daha belirtmek isterim. Bizim bütçemizde vergi harcamaları denen bir cetvel vardır. O cetvelde çeşitli vergi kanunları çerçevesinde muafiyet, istisna, indirim, öteleme isimleri altında o yıl alınmayacak olan vergiler gösterilir. Bu yıl için alınmayacak olan verginin fiyatı 231 milyar TL. Bu 231 milyar TL’nin tamamına yakın kısmı neredeyse sermaye kesitinden alınmayacak olan vergiler. O denli ki geçen yıl bir inşaat firmasının yalnızca bir ay içerisinde 10 milyar liralık vergisi bağışlandı. Artık elinizde bu türlü imkanlar var. İsterseniz bu vergileri toplayabilirsiniz. Fakat siz bu vergileri toplamadığınız üzere aşikâr kesitlere vergi iadeleri ve bağışları yapıyorsunuz.
İktidar, “Salgında halka en çok dayanak veren ülkelerdeniz” argümanını sık sık yineliyor. Lakin memleketler arası bilgiler öteki bir şey söylüyor. Geçtiğimiz hafta IMF tarafından yayımlanan rapora nazaran Türkiye salgın için en az harcama yapan ülkeler ortasında yer alıyor. O halde iktidar partisi, hangi datadan yola çıkarak bu ifadeyi kullanıyor?
IMF’nin mali izleme raporuna nazaran Türkiye’de bir yıl içinde 600 milyar TL’nin üzerinde bir dayanak verilmiş. Bu sayı gayrisafi yurtiçi hasılanın yüzde 13’üne denk düşüyor. İktidar da aslında bunu söylüyor. Fakat bu sayının içeriğine baktığımız vakit gördüğümüz şey şu: Hazine garantileri, daha doğrusu aşikâr kısımlara verilmiş olan kredi garantileri, borç ertelemeleri, vergi ertelemeleri, kredi dayanağı, düşük faizli krediler de bu sayının içinde yer alıyor. Hatta bu sayının içerisinde düşük faiz ve düşük kurdan yaptığı satışlar nedeniyle ziyan eden kamu bankalarına yapılan sermaye dayanakları de dahil olmak üzere her şey var.
‘DOĞRUDAN GELİR DAYANAĞININ GSYH’DEKİ HİSSESİ YÜZDE 1.2’Yİ GÜÇ BULUYOR’
Pekala tüm bunları çıkardığımızda salgın periyodunda yurttaşlara verilen direkt gelir takviyesi ne kadar?
Bunu Aile ve Toplumsal Siyasetler Bakanlığı’nın sitesinde görüyoruz. Şu ana kadar verilmiş olan direkt gelir dayanağı 60 milyar TL’dir. Bu fiyatın çok kıymetli bir kısmı kısa çalışma ödeneği içinde kendini gösteriyor, yaklaşık 7-8 milyar TL’si ise esnafa verilen takviye. Bir hesap yaptığınız vakit direkt verilmiş olan gelir takviyelerinin gayrisafi yurtiçi hasıla içindeki hissesi, yüzde 1.2 oranını sıkıntı buluyor. Bu bilgilerle Türkiye, en az direkt gelir takviyesi veren ülkelerin başında geliyor. Bu sayı, Türkiye’nin tıpkı kulvarda yürüdüğü ülkelerle kıyaslandığında dahi çok çok düşük. Burada diğer bir acayiplik daha var.
Nedir o?
Bu 60 milyar TL’lik sayıya baktığınız vakit gördüğünüz şey şu; bunun yüzde 80’inden fazlasını işsizlik sigortası fonundan vermişler. Biliyorsunuz işsizlik sigortası fonu bütçenin içinde yer alan bir fon değil, çalışanın kendi parasından oluşturulan bir fon. Hatta bu 60 milyarın TL’nin içerisinde “Biz Bize Yeteriz Türkiye’m” kampanyasında toplanan paralar da var. İşin aslını sorarsanız trajikomik bir durumla karşı karşıyayız. Elde para var, imkan var lakin o parayı halk için kullanma niyeti kelam konusu değil.
‘MODİ VE BOLSONARO İDARESİNE BENZİYOR’
Kaynak olmasına karşın takviyelerin çok sonlu tutulmasının nedenlerine ait neler söylenebilir?
Kelam konusu olan mecburî olarak kapattığınız halk olduğunda dahi bu insanlara rastgele bir halde takviye vermiyorsunuz. Kamu güç durumda ancak kamudan vergi topluyorsunuz. Ancak topladığınız vergileri kamu için kullanmıyorsunuz. Bunu sermaye kümelerine dayanak vermek için kullanıyorsunuz. Bu durum, rejimin otoriter karakterinden bağımsız olarak bedellendirilemez. Buna karşı sesin çıkmadığını ve çıkmayacağını düşündükleri için daha çok otoriterleşiyorlar. Mevcut iktidarın Hindistan‘daki Modi ve Brezilya’daki Bolsonaro hükümetleriyle ortaklaşan yanları var. Emin olun bu üç ülke ortasında uygulamalar, siyasetler ve halka bakış bakımından çok büyük benzerlikler bulunuyor. Hiçbir biçimde imkanları olmadığından değil, kaynak olmadığından da değil niyet olmadığından halka takviye verilmiyor. Bütünüyle bir politik tercih.
Pandemide gelir adaletsizliği arttı ve en güçlü kısımla en fakir kesim ortasındaki fark açıldı. Derinleşen, bir sonraki nesile devredilen yoksullukla ilgili siyaset seviyesinde bir çalışma göremiyoruz. Yoksullukla uğraş için hangi adımların atılması gerekir?
Derin bir yoksulluktan tolere edilebilir, yönetilebilir, daha ölçülü bir yoksulluğa geçebilmenin maliyeti Türkiye gayrisafi yurtiçi hasılasının yüzde 1.6’sı. Bu çapta bir kaynak, yoksullukla çabada harcanırsa Türkiye’deki derin yoksulluk olgusundan büyük ölçüde kurtulabilmek mümkündür. Lakin bu tercih edilmiyor. Nedenini de iddia edebiliyoruz. Zira siyasal iktidarın yoksulluğu ortadan kaldırmak üzere bir bir niyeti yok. Yoksulluğu yönetmek, yoksulluğu manipüle etmek üzere bir niyeti var, uzunca yıllardır. Benim tabirimle halkın koluna takılmış iki kelepçe vardır: Bunlardan bir tanesi yoksulluk kelepçesi, bir başkası de borç kelepçesidir. Pandemide hane haklarının ve esnafın borcu çok arttı. Onları önemli bir biçimde borçlandırarak ve birebir vakitte da fakirleştirerek kendinize mahkum ediyorsunuz. 19 yıl boyunca istikrar devam etsin, borçların ödenmesi kolaylaşsın, işsiz kalmayayım ya da yoksulluk yardımları kesilmesin diye daima bir biat münasebeti kuruldu. Bu nedenden ötürü mevcut zihniyetle ya da siyaset yaparak yoksulluğu ortadan kaldıracak bir program uygulanmadı ve uygulanmayacaktır da. Bu yüzden herkese temel gelir garantisi sağlanması gerektiğini savunuyoruz.
Prof. Dr. Mustafa Durmuş ‘TEMEL GELİR TEMİNATI BİAT ALAKASINI KESER’
Pandeminin tesiriyle daha çok öne çıkan temel gelir teminatı neden kıymetli?
Aslında temel gelir sadece pandemi ile ilgili bir problem değil. Temel geliri yalnızca yoksulluğun arttığı periyotlarda bir tedbir olarak değil, bir insan hakkı olarak konuşmak lazım. Biz bunu şu ana kadar yarattığımız toplumsal mirastan ve emekçi sınıfının yarattığı servetten talep ediyoruz. Münasebetiyle o bizim hakkımız. Herkesin bu türlü bir garantiye kavuşturulması gerekiyor. Bunu söylerken herkes diyorum; zira bu ülkede yurttaş olmayan savaştan kaçıp bu ülkeye gelmiş beşerler var. Onları da düşünmek zorundayız. Öte yandan insanların temel gelir garantisi olsaydı bu tıp kapanmalarda bu türlü sıkıntılar yaşanmazdı. 18 yaşını geçmiş her bireyin aylık 2 bin liralık temel geliri olduğunu düşünün, o vakit bunlar konuşulmazdı bile. Bu türlü bir geliri olan beşerler, ellerini açıp yoksulluk yardımı yapılsın diye beklemezler. Bu da biat alakasını keser.
