1997 yılından bu yana sinema ve edebiyat üzerine yazan İstek Kıraç, 2000 yılında birinci romanı ‘Cin Treni’ni yayımlar. Akabinde ‘Dolfin Video’, ‘Düşmüş Erkekler Masalı’ ve ‘Londra’da Güzel Cinayet’ romanlarını kaleme alan Kıraç, sinema üzerine yazdığı kuramsal kitapları, söyleşi ve biyografileriyle de öne çıkan bir muharrir. Sinema öğrenciliği yıllarında başladığı belgesel ve kısa sinema üretimine İFSAK’ta atölye düzenleyerek devam eden Kıraç, “Küçük Günahlar” isimli bir uzun metraj sineması yazıp yönetir. 2014 yılında Erden Kıral’ın yönettiği “Gece” sinemasının senaryosunu Hasan Özkılıç’ın ‘Zahit’ romanından uyarlar.
“Ömer Kavur’la Yola Çıkmak”, “Peki Ya Londra” belgesellerinin imal ve direktörlüğünü üstlenen Kıraç ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kollarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Belgesel sinema gerçeğe sadık kalmaya çalışsa da kalamaz. Gerçek, çok boyutlu, derin bir şey. Biz görülenin, kayıt altına alınabilenin sinemasını yapıyoruz. Direktörün, kameramanın gerçekliğinin estetik öngörüsüyle kurgu evresinde kendi gerçekliğini ortaya koyuyor belgesel sinema. O yüzden bir fikrin gelişim süreci ve oradan belgesel sinemanın çıkma kademesi -kaba propaganda sinemalarını bir köşeye bırakırsak- tam da bir sanatkarın olması istediği imkanlara sahip. Bakmak, görmek, çekmek ve o görünen içinde kendi gerçekliğini arayıp ortaya koymak acayip dilek edilen bir deneyim. Biz seyirci olarak daima bir öznelin eserini, dileğini izliyoruz. O öznel bakışı, yorumu kaldırdığımızda bir yanıyla belgesel sinema da kayboluyor. Bunun en hoş örneği Vertov’dur. O devrimci manifestosuna karşın öznelliğini, kurmacasını terk etmez.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada kahır yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Bu “üvey evlat” olma durumu uzun metraj kurmaca çekenler, kısa sinemacılar ve aslında bütün sinemacılar için geçerli lakin ben ne evladım ne de üveyim! Bir röportajda, “Türkiye birinci sinemasını çeken direktörler mezarlığı” demiştim. En azından benim üzere birinci uzun kurmaca sinemalarını çekebilenler var! Yavuz Turgul’un 1996’da Türkiye sinemasına dair yazdığı “İlahi Çelişki” isimli bir yazısı vardır, onun bir kısmı hiç aklımdan çıkmıyor; sinemacıları çocuğun meskende ebeveyn karşısındaki hatalı, mahcup durumuna benzetip, sonra da, “o çocukların geceleri hayallerine şeytan girer ancak utançlarından sabahları su ısıtamazlar” diyordu. Artık bu suçluluk psikolojinin sirayet ettiği nesilleri düşünebiliyor musun? Biz daima cünüp gezen bir jenerasyon olduk! Bununla da gurur duymamız gerekiyor. Sinema bir sanat ancak belgesel sinemayı daima entelektüel bir hareket olarak da görmüşümdür. Buradan bakınca, bir entelektüel zati babasını, annesini, ailesini ve devleti aşmış bir birey olmalı. Belgeselcilerin birden fazla da bu mantıkla sinema yapmaya çalışıyor, yani ne baba ne devlet otoritesi ne de parası!
‘BELGESEL SİNEMA, TELEVİZYON PROGRAMCILIĞIYLA KARIŞTIRILIYOR’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Birden fazla kez evrak ile belgesel sinema bir tutuluyor. Evrak manzaralar öteki bir şeydir, bugün toplumsal medyadaki fotoğraflardan görüntülere kadar her şey dokümandır. Yarın öbür gün bütün bu imgeler bir belgesel sinemanın materyali olabilir. Örneğin Hulki Aktunç ve Atilla Dorsay’la yaptığım söyleşi kitaplarının ve yaklaşık altı yıl evvel Erden Kıral’la ilgili çektiğim fakat kurgulamadığım belgeselin ana gereci konutumda duruyor. Onlar bir evrak, tahminen bir gün biri kullanır o imajları. Tahminen ileri günlerde ben bir şeyler yaparım, bilmiyorum. Belgesel sinema, televizyon programcılığıyla karıştırılıyor. Tematik kanallar da dahil televizyon için üretilen programlar diğer bir şey, az önce dediğim üzere onlar doküman. Bu ayrımı koymak gerekiyor. Açıkçası Fransız belgeselcileri mecnun üzere kıskanıyorum, belgesel sinemanın geldiği yeri onların çektiği sinemalar belirliyor. Çabucak her bahiste hakkını vererek belgesel sinema üretiyorlar.
Öğrenciliğim sırasında şuurlu olarak belgesel sinemacılarla çalışmak istedim, zihinsel ve entelektüel gelişimimde Türkiye’deki belgesel sinemacılar büyük rol oynadılar. Hasan Özgen, İsmet Arasan, Hakan Aytekin, Ahmet Hızarcı, Mehmet Eryılmaz, Enis İstek, Deniz Kurtuluş ve Şenol Er üzere isimlerle tanışmak, bir kısmıyla çalışmak, onlarla sinema ve hayat üzerine sohbet etmek şahsa bir hayat ideolojisi kazandırıyor. 90’lı yılların sonuna yanlışsız kurulan Belgesel Sinemacılar Birliği’nin çalışmalarına katılmış ve şimdi öğrenci olmama karşın oradaki birinci kongreye bildiri sunmuştum. O günlerde de misal şeyleri tartışıyorduk. Kendimi bir gelenek içinde görmedim, tanımlamadım, zira bunun için aralıksız bir üretim içinde olman ve kendini sinemayla söz etmen gerekiyor, bunu gereğince yapamadım maalesef. Uzun aralıklarla belgesel sinema çekebiliyoruz. Yapmak istediğim belgesel ve uzun metraj sinema senaryoları çekmecede sararıyor. Biliyorsun biyografi belgeselleri çekmeyi seviyorum, bu da fakat sizin şahsî imkanlarınızla gerçekleşiyor. Daha çok sinema çekerek hakikaten yolumun nereye çıkacağını görebilmek isterdim.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Toplumsal medyadaki bu işlerin birçoklarına palavra yanlış eğitim sineması olarak bakmak gerekiyor. İşin aslı, birçok birilerinden bilgi çalarak tanınan olma peşinde. Saçma bir eylem! Bir yandan da eğitimin büsbütün internete taşındığı bugünlerde işini önemli yapan kanallara muhtaçlık var. Üniversitede ders verirken sinema öğrencilerinin bu cins görüntülerden ziyadesiyle etkilendiğini ve sinemayı görüntü kültürüyle karıştırdığını gördüm. Belgesel sinema öbür bir disiplin gerektiriyor, -bu disiplini- estetik manasında söylüyorum. Belgesel sinema bilgiye ulaşmak, onu tasnif etmek, yorumlamak, öngörüde bulunmak, kimi vakit sineması çekerken öğrenmek ve kendi gerçekliğini kurmak demektir. Bir de belgesel sinemanın alt başlıklarını hiç konuşmuyoruz, konuşamıyoruz. O kadar geniş bir alan ki bu husus üzerine günlerce konuşmak mümkün. Biz yüzeyde gezerken bile beşerler sıkılıyor.
‘BUGÜN, BELGESEL SİNEMANIN MUHALİF OLMASINA DAHA ÇOK GEREKSİNİM DUYUYORUZ’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağlantısından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Az evvel bahsini ettiğim Belgesel Sinemacılar Birliği toplantısındaki bildirimin özü, belgesel sinemanın muhalif olmak zorunluluğuydu. Bugün buna daha çok muhtaçlık duyuyoruz. Zira adalet sistemi dahil olmak üzere büyük sermaye kümeleri, devletleri babasının malı üzere kullanıyor. Hak ve özgürlükler kısıtlanırken bu büyük gözaltının olağanlaşması ve halkların devletlerin baskıcı otoritesine her alanda boyun eğmesi isteniyor. Bunu en düzgün Edward Snowden ve Julian Assange örneğinde gördük. Bu beşerlerle ilgili belgeseller yapılmasaydı yalnızca yüzeydeki bilgiyle yetinecektik. Lakin artık biliyoruz, komplo teorilerinin ötesinde devletler vatandaşlarının özel hayatlarına tecavüz ediyor ve en demokratik varsayılan ülkelerde bile insan hakları ihlalleri tabanına kadar yaşanıyor. Türkiye’de elini attığın her husus belgesel yapmaya müsait, şayet makus niyetli değilseniz, ideolojik körlük yaşamıyorsanız çektiğiniz çabucak hemen her şey tabiatıyla muhalif öyküsüne dönüşüyor. Bu kadar pisliğe battığımızı ve bu pisliklerin olağanlaştırıldığı bir devir olmamıştı sanırım.
‘DİJİTAL PLATFORMLARIN YÖNETİCİLERİNİN TANINAN HUSUSLAR DIŞINDA BİR ŞEYE KUCAK AÇACAĞINI HİÇ SANMIYORUM’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Gördüğüm kadarıyla ülkemizde kurulan bu tıp dijital platformlar şimdi klasik televizyon kanalı mantığıyla iş yapıyor ve sermayesinden emin değil. O dijital platformlara yarın öbür gün satılabilecek, asıl kârını buradan yapacak bir mal olarak bakıyorlar. Bu yüzden nitelikli üretimlere takviye olacaklarını, haydi sanat yapalım, diyeceklerini hiç sanmıyorum ve esasen sinema piyasasındaki yıldız isimler kimlerse birebirleri burada iş yapıyor. Özgürleşme konusuna gelince senin kadar optimist değilim; sansürün lakin bilhassa oto-sansürün beynimizin kılcal damarlarına dek işlediği bir periyotta o platformların yöneticilerinin değil sistem eleştirisi yapan belgesellere tanınan bahisler dışında bir şeye kucak açacağını hiç sanmıyorum. Buna karşın dijital platformlar var olan sinema piyasasını bir müddet daha besleyecektir. Lakin kültür alanındaki yapısal meseleleri çözmeden ne sinema, tiyatro, müzikte ne de edebiyatta nitelik manasında bir sıçrama beklememek gerekiyor. Sanırım bu alanlardaki üreticilerin, sanatkarların, entelektüellerin, eleştirmenlerin tevazu göstermeyi bırakıp daha sert, daha devrimci bir retorik geliştirip bunu da yüksek sesle dillendirmesi gerekiyor. Yoksa vasat altı işleri bize “masterpiece” yani başyapıt diye yutturmaya devam edecekler.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Pandemi atmosferine karşın edebiyat ve sinemayla ilgili çalışmalara devam ediyorum. Romanlarına ve kişiliğine çok kıymet verdiğim İbrahim Yıldırım’la onun romanları ve Türkiye edebiyatı üzerine iki yıldır üstünde çalıştığımız uzun bir şöyle kitabı hazırladık, sonbaharda yayınlanacak. Beni heyecanlandıran diğer bir proje ise estetik cerrah, tabip Bülent Cihantimur’un yazdığı, editörlüğünü yaptığım kitaptan yola çıkarak sanatta, hayatta estetik ve hoş algımızla ilgili altı kısım olarak tasarlanan belgeselin senaryosunu yazıyorum. Yanılmıyorsam bu husus üstüne Türkiye’de yapılmış en kapsamlı belgesel olacak. Hasebiyle bugünlerde sanat, estetik ve belgesel üzerine biraz daha derinlemesine düşünmem, yazmam gerekiyor.
